«Αν πεις κάτι λάθος, σε ακυρώνουν. Αν δεν πεις τίποτα, είσαι αδιάφορος». Αυτό συνοψίζει ως το δίλημμα της εφηβικής γενιάς του σήμερα στα social media, όπως λέει στη HuffPost, η Αναπλ. Καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής ΕΚΠΑ, Αρτεμις Τσίτσικα . «Μια γενιά που μεγάλωσε στο TikTok, εκφράζεται στο Instagram και κρίνεται στο X (πρώην Twitter). Όμως πίσω από τα likes και τα hashtags, κρύβεται ένα κλίμα φόβου και κοινωνικής πίεσης», συμπληρώνει.
Τι ακριβώς είναι η «ψηφιακή αυτολογοκρισία»: Η κουλτούρα της ακύρωσης ή όταν ο διάλογος πεθαίνει με ένα σχόλιο
Η λεγόμενη cancel culture, η «κουλτούρα της ακύρωσης», ξεκίνησε ως μορφή κοινωνικής δικαιοσύνης, δηλ. μια προσπάθεια να λογοδοτήσουν όσοι προβάλλουν ρατσιστικές, σεξιστικές ή κακοποιητικές συμπεριφορές, μας εξηγεί η κυρία Τσίτσικα και η Ψυχολόγος MSc “Στρ. Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας” της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, Εβελίνα Πρεβέντη.
Κι οι δυο παραπέμπουν στην κοινωνιολόγο δρ Λίσα Νακαμούρα του Πανεπιστημίου του Michigan, σύμφωνα με την οποία η ακύρωση «έχει μετατραπεί σε μηχανισμό δημόσιας τιμωρίας, όπου η διάθεση για διάλογο αντικαθίσταται από τη δίψα για εξόντωση». Σε πλατφόρμες όπως το TikTok, όπου τα trends αλλάζουν ανά δευτερόλεπτο, μια «άστοχη» φράση ή ένα ατυχές βίντεο μπορεί να γίνει viral και να οδηγήσει σε μαζικό διαδικτυακό λιθοβολισμό μέσα σε ώρες.
Έρευνα του Pew Research Center (2024) έδειξε ότι το 62% των εφήβων αποφεύγουν να δημοσιεύουν προσωπικές απόψεις στα social media «για να μη δημιουργούνται προβλήματα», επισημαίνουν κι οι δυο ελληνίδες Καθηγήτριες. Οπως σημειώνουν επίσης, η ψυχολόγος Τζην Τουένγκε (γνωστή για το έργο της σχετικά με τη “γενιά Gen Ι, δηλαδή ψηφιακή γενιά”) επισημαίνει ότι οι νέοι «αναπτύσσουν μια κουλτούρα υπερ-προσεκτικής έκφρασης,φοβούμενοι μήπως παρεξηγηθούν, «καταγγελθούν» ή χάσουν followers”. Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται από τους επιστήμονες “online self-censorship”, δηλαδήαυτολογοκρισία που πηγάζει όχι από το κράτος ή την εξουσία, αλλά από τους συνομηλίκους και αποτελεί «μια νέα μορφή κοινωνικού ελέγχου που παρουσιάζεται ως έκφραση αντικειμενικότητας».
Οι σωματικές επιπτώσεις του κοινωνικού αποκλεισμού
«Μελέτες αναδεικνύουν ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός ενεργοποιεί τα ίδια νευρωνικά κυκλώματα με τον σωματικό πόνο», μας λένε οι Αρτεμις Τσίτσικα και Εβελίνα Πρεβέντη. Σύμφωνα με τα λεγόμενά τους, όταν ένας έφηβος «ακυρώνεται», δηλαδή δέχεται μαζική επίθεση, ειρωνεία ή μπλοκάρεται από την κοινότητα, ο εγκέφαλός του αντιδρά και αισθάνεται πως πονάει κυριολεκτικά. Για το λόγο αυτό. πολλοί νέοι περιγράφουν το συναίσθημα αυτό ως «ταπείνωση» Από την άλλη, όσοι συμμετέχουν στην ψηφιακή επίθεση, μπορεί να βιώνουν «ηθική ικανοποίηση».
Μας επισημαίνουν ακόμα ότι ο νευροεπιστήμοναςΤζέι Βαν Λέβελ αναφέρει ότι η συμμετοχή σε διαδικτυακές «εκστρατείες δικαιοσύνης» ενεργοποιεί το σύστημα επιβράβευσης του εγκεφάλου (dopamine reward system). Οι πράξεις αυτές προσφέρουν μια αίσθηση δύναμης και ανωτερότητας. Το να «ακυρώνεις» δηλαδή κάποιον, σε κάνει να νιώθεις δυνατός, ενεργός και ηθικά ακέραιος, ακόμη κι αν το κάνεις για λόγους που δεν είναι σωστοί !!.
Το παράδοξο της γενιάς Ζ
Οι δυο Καθηγήτριες παραπέμπουν στο περίφημο βιβλίο The Anxious Generation (2024) του Τζόναθαν Χαϊντίτ. Η γενιά των εφήβων σήμερα είναι ταυτόχρονα η πιο ευαισθητοποιημένη και η πιο αγχωμένη. “Υποστηρίζουν δικαιώματα, μιλούν για ισότητα, οικολογία, ψυχική υγεία,ωστόσο φοβούνται να κάνουν λάθος δημόσια”, σχολιάζει ο αμερικανός κοινωνικός ψυχολόγος και συγγραφές. «Οι πλατφόρμες που σχεδιάστηκαν για να δώσουν φωνή στους νέους, τους έμαθαν τελικά να σωπαίνουν», συμπληρώνει.
Και η λύση; Να «σβήσουμε» τα σόσιαλ; Η μήπως όχι;
«Η λύση δεν είναι να “σβήσουμε” τα social, αλλά να ξαναμάθουμε τον διάλογο. Να εμπνέυσουμε τους νέους να συζητούν απολαμβάνοντας τα επιχειρήματα, να εκφράζουν απόψεις και να διαφωνούν χωρίς να καταστρέφουν, να αποδέχονται τη διαφορετικότητακαι να σέβονται τα δικαιώματα όλων των ανθρώπων. Επίσης, να διεκδικούν το δικό τους χώρο υγιώς, να μη θυματοποιούνται και να εκφράζονται με ψηφιακή παιδεία και πολιτισμό.Η διαχείριση των συναισθημάτων και του θυμού είναι σημαντική δεξιότητα που μαζί με άλλες δεξιότητες ζωής θα οδηγήσουν τις νέες γενιές Ζ και Α σε έναν κόσμο με νόημα και ουσιαστική έκφραση. Πρόκειται για γενιές με εξαιρετικές ποιότητες που χρειάζονται ενδυνάμωση και ενίσχυση των θετικών πόλων συμπεριφοράς στην οικογένεια, το σχολείο, αλλά και γενικότερα στο κοινωνικό πλαίσιο και την ψηφιακή ζωή», απαντούν οι Αρτεμις Τσίτσικα και Εβελίνα Πρεβέντη. «Αν κάτι κινδυνεύει στα social media, δεν είναι η “ελευθερία του λόγου” γενικά, αλλά η ελευθερία της νεανικής φωνής να εκφράζεται αυθεντικά, χωρίς φόβο ότι ένα μη αναμενόμενο ή “διαφορετικό” post μπορεί να την εξαφανίσει».
Ερευνητές του ΠΜΣ “Στρατηγικές Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας” της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ και σύνεδροι, συζητούν τα θέματα ψηφιακής παιδείας στο 18ο “STATE of the ART” Συνέδριο Εφηβικής Ιατρικής/Υγείας, στις 10 & 11 Οκτωβρίου στο Κτίριο του ΕΚΠΑ “Κωστής Παλαμάς”, Ακαδημίας και Σίνα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Nakamura, L. (2015). Blaming, shaming, and cancel culture in the age of social media. University of Michigan.
2.Pew Research Center. (2024). Teens and social media: The pressure to post and stay silent.
3.Twenge, J. M. (2017). iGen: Why today’s super-connected kids are growing up less rebellious, more tolerant, less happy – and completely unprepared for adulthood. Atria Books.
4.Eisenberger, N. I., & Lieberman, M. D. (2004). Why it hurts to be left out: The neurocognitive overlap between physical and social pain. Trends in Cognitive Sciences, 8(7), 294–300. https://doi.org/10.1016/j.tics.2004.05.010
5.Van Bavel, J. J., Baicker, K., Boggio, P. S., Capraro, V., Cichocka, A., Cikara, M., … & Willer, R. (2020). The partisan brain: Why people are wired to dismiss evidence that challenges their beliefs. Trends in Cognitive Sciences, 24(1), 3–5. https://doi.org/10.1016/j.tics.2019.11.004
6.Haidt, J. (2024). The anxious generation: How the great rewiring of childhood is causing an epidemic of mental illness. Penguin Press.
