Η Καλλιόπη Εμμανουηλίδου είναι ψυχολόγος με σπουδές στην Εκπαιδευτική Ψυχολογία, τη Συμβουλευτική στην Εκπαίδευση και την Εκπαιδευτική Έρευνα. Έχει διδάξει στη δημόσια και στην ιδιωτική τριτοβάθμια εκπαίδευση και σήμερα διατηρεί το δικό της γραφείο ψυχολογικής υποστήριξης στην Θεσσαλονίκη.
Στο καινούργιο της βιβλίο, «Το Πιο Σημαντικό Ταξίδι», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, περιγράφει την διαδικασία συνειδητοποίησης του τραύματος αλλά και τη συνακόλουθη θεραπευτική πορεία που λαμβάνει ο ασθενής.
Ανάμεσα στα διάφορα είδη τραύματος, τις συναισθηματικές αντιδράσεις που έχουμε προς αυτό αλλά και τους τρόπους με τους οποίους αποθηκεύονται στο σώμα μας, η συγγραφέας επισημαίνει τις έννοιες της αυτοσυμπόνιας και της αυτοφροντίδας, κάνοντας μία ιδιαίτερη μνεία στο τραύμα και στη θέση που έχει στη ζωή των εφήβων. Ως ενήλικες πια, πρέπει να διαθέτουμε ειδικά όπλα στην φαρέτρα μας, προκειμένου να επουλώσουμε μία ανοιχτή πληγή.
Η έννοια και η θέση του παιδικού τραύματος
Το ψυχικό τραύμα δεν διαφέρει και πολύ από το σωματικό. Ένας τέτοιου είδους δυισμός έχει αρχίσει να καταργείται, καθώς οι επιστήμονες της ψυχικής υγείας γνωρίζουν πως o ψυχισμός μας είναι κατά βάση η λειτουργία του νευρικού μας συστήματος.
Όπως αναφέρει η συγγραφέας στο βιβλίο της, ψυχικό τραύμα είναι το αποτέλεσμα της εμπειρίας ενός γεγονότος ή μιας κατάστασης που βιώνουμε χωρίς την θέληση μας και μας προκαλεί δυσάρεστα και απειλητικά συναισθήματα. Οτιδήποτε έχει παραβιάσει τα όρια και μας έχει κάνει να νιώσουμε ενόχληση, απειλή, φόβο (σωματικό ή ψυχικό), ανασφάλεια, τρόμο, φόβο, άγχος και άβολα συναισθήματα.
Κάθε εποχή προσφέρει τις δικές της αντίξοες συνθήκες που μπορεί να τραυματίσουν ένα παιδί
Οι επιστήμονες έχουν κατηγοριοποιήσει διάφορα είδη τραύματος τα οποία διακρίνονται βάση συγκεκριμένων παραγόντων. Αυτοί είναι η βαρύτητα, η διάρκεια, το επίπεδο έκθεσης σε πρωτογενές και δευτερογενές τραύμα, ο βαθμός έκθεσης σε τραυματικά γεγονότα και την ηλικία στην οποία βιώνουμε το τραύμα.
Ωστόσο, οι τραυματικές μας εμπειρίες δεν είναι πάντοτε προφανείς και σύμφωνα με τη συγγραφέα, μπορεί να αφορούν ευρύτερες συνθήκες. Τέτοιου είδους εμπειρίες εντάσσονται στην κατηγορία του δευτερογενούς τραύματος και μία από αυτές μπορεί να είναι και το παιδικό-αναπτυξιακό τραύμα.
Παιδικό τραύμα είναι αυτό που βιώνουμε στην παιδική μας ηλικία. Αποτελεί ειδική κατηγορία γιατί στα παιδιά η ψυχική ανθεκτικότητα βρίσκεται «υπό κατασκευή». Μάλιστα, τα πιο συνηθισμένα αναπτυξιακά τραύματα, κατονομάζονται τα τραυματικά γεγονότα, η κακοποίηση και η παραμέληση.
Η συζήτηση για την εφηβεία και το τραύμα
-Πιστεύετε πως τα παιδιά σήμερα είναι πιθανό να βιώσουν κάποια τραυματική εμπειρία σε σχέση με παλαιότερα; Και σε τι ποσοστό;
Η βίωση μιας τραυματικής εμπειρίας απορρυθμίζει το νευρικό σύστημα του ανθρώπου, καθώς το εκπαιδεύει να μπαίνει σε κατάσταση εγρήγορσης. Τα παιδιά από τη φύση τους δεν έχουν ακόμη αναπτύξει τις γνωστικές ικανότητες επεξεργασίας των απειλητικών ερεθισμάτων, με αποτέλεσμα, ανεξάρτητα από το σε ποια γενιά ανήκουν, να τραυματίζονται πιο εύκολα και οι επιπτώσεις του τραύματος να είναι πιο περίπλοκες. Σε σχέση με τις συνθήκες ζωής, τα σημερινά παιδιά (αν το δούμε σε παγκόσμιο επίπεδο) σίγουρα εξακολουθούν να εκτίθενται σε «άγριες» καταστάσεις, όπως είναι πόλεμοι, φτώχεια, πανδημίες, παιδική εργασία, κακοποίηση, παραμέληση, εκφοβισμός.
Στον δυτικό κόσμο μπορεί φαινομενικά να ζούνε μια πιο «εύκολη» ζωή, αλλά δεν νομίζω να λείπουν οι πηγές τραύματος. Πέραν των γνωστών τραυματικών ερεθισμάτων μάλιστα, οι νέες γενιές έρχονται αντιμέτωπες με νέες καταστάσεις: την εισβολή των οθονών και του διαδικτύου αλλά και την κλιματική αλλαγή – τα επόμενα χρόνια θα φανούν οι μετατραυματικές επιπτώσεις αυτών. Οπότε δεν μπορούμε να μιλάμε για ποσοστά: κάθε εποχή προσφέρει τις δικές της αντίξοες συνθήκες που μπορεί να τραυματίσουν ένα παιδί.
-Γιατί θεωρείτε η Gen Z χρησιμοποιεί τόσο εύκολα τη λέξη «τραύμα» ή τη φράση «αυτό με τραυμάτισε»;
Με τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης πολλές εκφράσεις έχουν μπει στο λεξιλόγιο των νέων, όπως το «τραύμα», ο «ναρκισσισμός», η «κρίση πανικού». Το βλέπω και στους θεραπευόμενούς μου. Πολλές φορές τις χρησιμοποιούν εύστοχα, άλλες φορές βέβαια χωρίς να αποτυπώνεται το πραγματικό περιεχόμενο της λέξης ή της φράσης. Προσωπικά χαίρομαι που μπαίνουν όλα αυτά στο λεξιλόγιό μας, γιατί αυτό σημαίνει ότι ξεπερνιούνται τα ταμπού και οι άνθρωποι προσπαθούν να γνωρίσουν τον ψυχικό τους κόσμο, να εντοπίσουν δυσκολίες και άρα να προσπαθήσουν να τις αντιμετωπίσουν.
-Έχετε παρατηρήσει κάποιο κοινό χαρακτηριστικό ανάμεσα σε εφήβους που έχουν υποστεί τραυματική/ες εμπειρία/ες; Από ποια ηλικία κι έπειτα μπορεί να γίνει διακριτό «το παιδί που κρύβουμε μέσα μας»;
Αν και η εφηβεία προκαλεί από μόνη της διάφορες συμπεριφορές που μπορεί να παρερμηνευτούν ως αποκλίνουσες, οι έφηβοι που έχουν υποστεί τραύμα εμφανίζουν πιο οξυμμένα γνωρίσματα, όπως είναι οι ριψοκίνδυνες συμπεριφορές, τα έντονα καταθλιπτικά ή αγχώδη συμπτώματα, ο αυτοτραυματισμός, οι μεγάλες αλλαγές στη διατροφή και τον ύπνο, η μη ανταπόκριση στις μαθησιακές απαιτήσεις (ιδίως αν είναι ξαφνική) αλλά και διάφορες μορφές επιθετικής συμπεριφοράς. Το εσωτερικό μας παιδί όμως υπάρχει και είναι διακριτό σε όλες τις ηλικίες και αφορά εκείνο το ευάλωτο κομμάτι μας που θέλει να νιώσει ασφάλεια, να παίξει, να γνωρίσει με ενθουσιασμό τον κόσμο.
Υιοθετώντας το παιδί μέσα μας. Η διαδικασία του «re-parenting»
Μετά την συνειδητοποίηση του τραύματος, φτάνει η ώρα που το εσωτερικό παιδί χρειάζεται έναν γονιό, έναν κηδεμόνα ή αλλιώς έναν φροντιστή. Πρόκειται για την διαδικασία την οποία η συγγραφέας αναφέρει ως «γονεϊκή επανόρθωση» ή «re-parenting».
Τονίζει πως είναι πολύ χρήσιμο να δούμε τη μετάβαση στην ενήλικη ζωή, όποτε κι αν έρθει αυτή η στιγμή, σαν να μια υιοθεσία: γινόμαστε ενήλικες, ενώ μέσα μας είμαστε και παιδιά. Με άλλα λόγια, μέσα από αυτή την επανορθωτική πορεία, υιοθετούμε μια σοφότερη και συνάμα στοργικότερη εκδοχή της γονεϊκότητας.
Το εσωτερικό μας παιδί όμως υπάρχει και είναι διακριτό σε όλες τις ηλικίες
-Ένα στάδιο της γονεϊκής επανόρθωσης είναι κι αυτό της αντιμετώπισης των συναισθημάτων με αποδοχή και συμπόνια. Πώς πραγματοποιείται σωστά αυτό το βήμα από ένα τραυματισμένο άτομο το οποίο δεν βρίσκεται σε θέση να αποκωδικοποιήσει ορθά τα όσα αισθάνεται;
Όταν βιώνουμε τραύμα, το νευρικό σύστημα μπορεί να δημιουργήσει ως άμυνα έναν μηχανισμό συναισθηματικής αποστασιοποίησης. Τα συναισθήματα είναι τόσο επώδυνα, που κάπως πρέπει να τα «παγώσει», για να επιβιώσει. Για να επουλωθούν τα τραύματά μας, χρειάζεται να εκπαιδευτούμε στο να τα αναγνωρίζουμε, να τα αποδεχόμαστε (ακόμα και τα αρνητικά) και να τα επεξεργαζόμαστε. Για έναν τραυματισμένο άνθρωπο, κάτι τέτοιο μπορεί να είναι περίπλοκο και τρομακτικό. Ένα σωστό θεραπευτικό πλαίσιο θα προσφέρει ένα πλαίσιο ασφάλειας και την επιστημονική καθοδήγηση, ώστε να μπορέσουμε να έρθουμε σε επαφή με τα συναισθήματά μας και να μάθουμε πώς να τα διαχειριζόμαστε με υγιή τρόπο.
«Trauma-dumping» ή αλλιώς πως να ξεφορτωθούμε το τραύμα μας
«Trauma-dumping» ή το λεγόμενο «ξεφόρτωμα» του τραύματος, πρόκειται για ένα ακόμη ψυχολογικό φαινόμενο που μας συνδέει με τους ανθρώπους. Σε αυτή την περίπτωση, το άτομο μοιράζεται με άλλους τραυματικά γεγονότα χωρίς να έχει προηγηθεί η συγκατάθεση τους. Για τη συγγραφέα, το μοίρασμα του τραύματος είναι κάτι που απαιτεί προσοχή και ευαισθησία απέναντι στους συνανθρώπους μας.
Εύχομαι στις σχέσεις να «βγάζουμε» περισσότερο μεταξύ μας τα τραυματισμένα μας κομμάτια
-Η περίπτωση του «trauma-dumping». Γιατί πιστεύετε συναντάται ολοένα και περισσότερο; Ποια ανάγκη κρύβεται πίσω από αυτή την πρακτική;
Η διάδοση εννοιών και η διεύρυνση του ψυχολογικού λεξιλογίου είναι κάτι που προσωπικά το βρίσκω πολύ θετικό. Οι άνθρωποι ανακαλύπτουν έννοιες που ήταν πιο άρρητες, υπονοούμενες και αόρατες (συνεξάρτηση, υπερεμπλοκή, κακοποίηση, ναρκισσισμός, τραύμα κτλ.) και βρίσκουν τώρα λέξεις να τις ενσαρκώνουν. Αυτό μπορεί να προκαλέσει ενθουσιασμό και μη ορθή χρήση είτε σε επίπεδο περιεχομένου (για παράδειγμα να χρησιμοποιούν τη λέξη «ναρκισσιστής» χωρίς να ξέρουν το ακριβές περιεχόμενό της) είτε σε επίπεδο κοινωνικής ορθότητας (για παράδειγμα να λένε «έχω κατάθλιψη» χωρίς να αρμόζει στις συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες εκείνη τη στιγμή). Έτσι συμβαίνει και με αυτήν τη φράση.
Ο λόγος που η συμπεριφορά αυτή απαντάται συχνότερα είναι ότι πολλοί άνθρωποι νιώθουν πλέον ελεύθεροι και απενοχοποιημένοι να μιλήσουν για πράγματα τα οποία μέχρι πρόσφατα δεν ήταν κοινωνικά αποδεκτά να ειπωθούν. Πίσω από το trauma dumping κρύβεται μια ανυπομονησία του τραυματισμένου ανθρώπου να ξεστομίσει πράγματα που μέχρι τώρα ήταν ταμπού, μια ανάγκη για ανακούφιση, αλλά και μια επιθυμία για σύνδεση με τους άλλους ανθρώπους και για αποδοχή των τραυματισμένων κομματιών του. Είναι μια άτσαλη συμπεριφορά που μπορεί να επιφέρει στους άλλους αμηχανία ή και αποστροφή. Σε κάποιες περιπτώσεις βέβαια μπορεί να γίνεται με χειριστικότητα, για να προκληθεί οίκτος ή ευνοϊκή συμπεριφορά.
Πίσω από το trauma dumping κρύβεται μια ανυπομονησία του τραυματισμένου ανθρώπου να ξεστομίσει πράγματα που μέχρι τώρα ήταν ταμπού
Τα δύο φύλα σε σχέση αλλά και μόνα τους
-Τι ποσοστό επιτυχίας μπορεί να έχει μια ερωτική σχέση ανάμεσα σε δύο «τραυματισμένους» ανθρώπους;
Υπάρχουν πολλά ενδεχόμενα. Τα τραύματα μπορούν να δέσουν περισσότερο τις σχέσεις ή να δημιουργήσουν ρωγμές και ρήξεις. Το ποσοστό επιτυχίας της σχέσης είναι ανάλογο με το σημείο της επούλωσης στο οποίο βρίσκονται δύο άνθρωποι. Αν βρίσκονται και οι δύο σε παρόμοια φάση επεξεργασίας των τραυμάτων και ο καθένας κάνει ατομική «δουλειά», έστω με τον δικό του ρυθμό, τότε μπορούν παράλληλα να προχωρούν στον δρόμο αυτόν και να υπάρχει ενσυναίσθηση και αμοιβαία υποστήριξη. Αν όμως ο ένας επεξεργάζεται ανοιχτά το τραύμα του, αλλά ο άλλος είναι ακόμη σε άρνηση, τότε θα προκύψουν δυσκολίες.
Επίσης η διαδικασία της επούλωσης μπορεί να αποκαλύψει δυσλειτουργίες στη σχέση και να επιφέρει χάσμα, καθώς ο ένας εξελίσσεται και αλλάζει και ο άλλος δεν καλοδέχεται την αλλαγή αυτή γιατί διαταράσσει τη μεταξύ τους δυναμική. Εύχομαι στις σχέσεις να «βγάζουμε» περισσότερο μεταξύ μας τα τραυματισμένα μας κομμάτια. Έτσι μόνο μαθαίνουμε καλύτερα τον άλλον, τον κατανοούμε, τον συμπονάμε και δενόμαστε μαζί του ακόμα περισσότερο.
-Η ρήση «Οι άνδρες δεν κλαίνε» κάνει την πατριαρχία εχθρό της αυτοσυμπόνιας. Το ίδιο δεν θα μπορούσε να πει κανείς και για τον φεμινισμό καθώς ο ίδιος πρεσβεύει ανεξάρτητες και ελεύθερες γυναίκες οι οποίες πατάνε γερά στα πόδια τους και μπορούν να αντιμετωπίσουν κάθε δυσκολία;
Ας πούμε ότι σε κανέναν άνθρωπο δεν αξίζει η φράση «δεν έχεις ανάγκη εσύ». Όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα να έχουν την ευάλωτη πλευρά τους, να αναγνωρίζουν τον πόνο τους και να νιώθουν τρυφερά απέναντι στον εαυτό τους. Η πατριαρχία παραβλέπει την ανθρωπιά και θέλει τους άντρες δυνατούς, κυρίαρχους και χωρίς ευαισθησίες και τις γυναίκες κατώτερες, θυματοποιημένες αλλά κι επίσης να υπομένουν αγόγγυστα την καταπίεση αυτή. Ο ορθώς νοούμενος φεμινισμός δεν διατείνεται ότι οι γυναίκες δεν έχουν ευάλωτη πλευρά ούτε κάποιο «δεν έχεις ανάγκη εσύ».
Θα έλεγα ότι το βασικό στοιχείο της αυτοφροντίδας είναι να προέρχεται από τη φωνή της αυτοσυμπόνιας
Τελικά πώς επιδιώκουμε την αυτοφροντίδα;
Σίγουρα μία από τις έννοιες που αναφέρει συνεχώς η κυρία Εμμανουηλίδου στο βιβλίο της, είναι αυτής της «αυτοφροντίδας», με σκοπό να μας αφυπνίσει εξηγώντας πόσο σημαντική είναι για τη ψυχική μας υγεία. Όπως η ίδια επισημαίνει, «με την αυτοφροντίδα, αναφερόμαστε σε υπερβάσεις και αλλαγές μεγαλύτερες από το να πιούμε ένα φρέσκο φρουτοχυμό».
-Ποια πέντε στοιχεία από τη διαδικασία της αυτοφροντίδας που καταγράφετε στο βιβλίο σας θα ξεχωρίζατε ως τα πιο σημαντικά;
Οι βασικές «φροντίδες» που αναφέρω στο βιβλίο αφορούν: τον ύπνο, τη διατροφή, την κίνηση, τον περιορισμό της οθόνης, τον καθαρό αέρα, την επαφή με τη φύση, τον ήλιο, την κοινωνικοποίηση, την απαγόρευση ουσιών, τη γνωστική δραστηριοποίηση, το παιχνίδι, τη φροντίδα της υγείας και τα όρια.
Έπειτα στο βιβλίο προσθέτω μερικά «εξτραδάκια», που είναι η επικοινωνία, η ξεκούραση, η ενσυνειδητότητα, ο έπαινος, το JOMO (η χαρά του να απέχεις από καταναγκαστικές δραστηριότητες), οι θετικές φράσεις και η ευγνωμοσύνη. Πόσο δύσκολο είναι να ξεχωρίσω τα πέντε πιο σημαντικά. Θα έλεγα ότι το βασικό στοιχείο της αυτοφροντίδας είναι να προέρχεται από τη φωνή της αυτοσυμπόνιας, τη «μαζορέτα» και να μην αποτελεί ένα αυστηρό «πρέπει» του εσωτερικού μας κριτή, γιατί τότε χάνεται το νόημα.
Το βιβλίο της Καλλιόπης Εμμανουηλίδου, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.
