Φανταστείτε ότι βρίσκεστε μπροστά από ένα άνοιγμα που οδηγεί στο εσωτερικό μιας σπηλιάς. Σας προϊδεάζουν απλά ότι μπαίνοντας θα δείτε κάτι «ψαγμένο», όπως μια ιδιαίτερη «γκαλερί» με πολλές αίθουσες που φιλοξενούν «εκθέσεις ζωγραφικής» προϊστορικών καλλιτεχνών. Καθώς διαπιστώνετε ότι όντως υπάρχει μια τέτοια διάσταση, ένα πρώτο επιφώνημα είναι αναπόφευκτο. Αντικρίζοντας τις υπέροχες βραχογραφίες σε έναν από τους χώρους της σπηλιάς, που σήμερα ονομάζεται γκαλερί Megaloceros (πήρε το όνομά της από ένα εξαφανισμένο είδος μεγάλου ελαφιού), ένα δεύτερο επιφώνημα δεν αργεί. Ακολουθούν πολλά ακόμη. Όμως, καθώς πληροφορείστε μέσα από τα ακουστικά σας, ότι αυτά τα έργα δημιουργήθηκαν πριν από 36.000 χρόνια, με λιγοστό φως από πυρσούς και μάλιστα σε έναν χώρο που σύχναζαν αρκούδες, πιθανόν να μείνετε άφωνοι!

Οι πρώτοι αυτοί επισκέπτες, οι Aurignacians, δεν ζούσαν μέσα στο σπήλαιο, αλλά το χρησιμοποιούσαν για τις τελετές τους. Στις πρώτες αίθουσες του σπηλαίου οι εικόνες σχεδιάστηκαν κυρίως σε κόκκινο χρώμα αιματίτη, ένα οξείδιο του σιδήρου. Στη συνέχεια συναντάτε κυρίως μαύρες, (κάρβουνο) ή λευκές (χαρακτικά). «Οι καλλιτέχνες αυτοί ήταν genius» ακούτε μέσα από τα ακουστικά σας στη διάρκεια της audiovisual ξενάγησης. 

Όλα ξεκίνησαν από μια σύμπτωση, το 1994, όταν ένας Γάλλος σπηλαιολόγος στην περιοχή του Vallon- Pont – Arc, κοντά στον ποταμό Ardèche (παραπόταμος του Ροδανού στη νότια Γαλλία), παρατήρησε ένα αχνό ρεύμα αέρα που έβγαινε μέσα από έναν σωρό πέτρες. Η αίσθηση αυτή συχνά υποδηλώνει συνέχεια πίσω από κάποιο εμπόδιο. Έτσι, θεώρησε ότι εκεί υπήρχε σπηλιά. Για μήνες οι σπηλαιολόγοι συνέχισαν την εξερεύνηση. Αφού κατάφεραν να ανοίξουν ένα πέρασμα, σύρθηκαν μέσα και έφτασαν από την οροφή στο δάπεδο της σπηλιάς, που σήμερα ονομάζεται Chauvet-Pont d’Arc. Στη συνέχεια, η ενθουσιώδης ομάδα κατάφερε να εξερευνήσει μεγάλο μέρος του σπηλαίου, έκτασης 8.500 τετραγωνικών μέτρων.

Φανταστείτε λοιπόν και τη δική τους έκπληξη όταν διαπίστωσαν ότι δεν πρόκειται για μια συνηθισμένη σπηλιά. Καθώς ανακάλυπταν αλλεπάλληλους χώρους με εγχάρακτες και ζωγραφισμένες εικόνες, η αίσθηση ήταν ότι όλο αυτό έμοιαζε με προϊστορική γκαλερί. Από αποτυπώματα χεριών και γεωμετρικά σχήματα, μέχρι σκηνές ζώων, σε ομάδες ή μεμονωμένα.

Τουλάχιστον 13 διαφορετικά είδη, κάποια από τα οποία δεν συναντώνται αλλού σε τοιχογραφίες της εποχής των παγετώνων όπως μαμούθ, λιοντάρια των σπηλαίων, βίσωνες, μαλλιαροί ρινόκεροι, άλογα, βόδια, αγριοκάτσικα, αρκούδες των σπηλαίων, τάρανδοι, ελάφια μεγαλόκεροι, μοσχοβόδια, πάνθηρες και μία κουκουβάγια. Η αναπαράσταση του κάτω μέρους του σώματος μιας γυναίκας δίπλα σε έναν βίσωνα είναι η μόνη αναφορά σε ανθρώπους. Επιπλέον, υπάρχουν κάποιες απεικονίσεις γυναικείων γεννητικών οργάνων.

Πώς να έμοιαζαν άραγε αυτοί οι πρώιμοι Ευρωπαίοι Homo sapiens ζωγράφοι του σπηλαίου Chauvet και τι τους έσπρωξε να ζωγραφίσουν στο συγκεκριμένο σπήλαιο; Μήπως η εγγύτητα με το Le Pont d’Arc, «τη γέφυρα με την αψίδα», ένα γεωλογικό φαινόμενο που δημιουργήθηκε από τον ποταμό Ardèche πριν από 400.000 χρόνια; Ήταν ήδη ένα εντυπωσιακό φυσικό μνημείο την εποχή των πρώτων ζωγράφων (φωτο δικές μου από πρόσφατη επίσκεψη στο σημείο). Ίσως υπήρχε ένα υψηλό ενεργειακό πεδίο, η αύρα του οποίου αντανακλούσε στο σπήλαιο.

Και πώς να ήταν ντυμένοι, καθώς ζωγράφιζαν μέσα στη σκοτεινή σπηλιά, αυτοί οι genius τύποι της εποχής των παγετώνων; Σε τέτοιες σνθήκες, προφανώς θα είχαν ανάγκη από βαρύ ρουχισμό όπως δέρματα και γούνες ζώων, που όμως δεν διευκόλυναν κινήσεις ακριβείας π.χ. όταν σχεδίαζαν με κάρβουνο ή φυσικές χρωστικές πάνω στο ανάγλυφο του βράχου. Εμπόδιζαν επίσης στο τέντωμα του χεριού ή στη λεπτομέρεια. Και όλα αυτά καθώς δούλευαν με λυχνάρια από ζωικό λίπος και φλόγα, σε ημίφως. Ενδεχομένως η υγρασία και το κρύο μέσα στο σπήλαιο να δυσκόλευαν τη συγκέντρωση και την ακρίβεια. Για «πινέλα» είχαν τα δάχτυλά τους ή ξύλα, τρίχες ζώων ή φυσικά σφουγγάρια. Επιπλέον, έπρεπε να κουβαλούν τις χρωστικές ουσίες, να τις ανακατεύουν με λίπος ή νερό, και να δουλεύουν σε καμπυλωτές και ανώμαλες επιφάνειες. Παρ’ όλα αυτά, οι δημιουργίες τους δείχνουν εντυπωσιακή τεχνική, ακρίβεια και καλλιτεχνική ευαισθησία, πράγμα που σημαίνει ότι ήταν συνηθισμένοι να δουλεύουν σε δύσκολες συνθήκες.

 

Aurignacians οι πρώτοι ζωγράφοι!

Προφανώς οι σπηλαιολόγοι δεν είχαν αντιληφθεί από την πρώτη στιγμή τη σπουδαιότητα των ευρημάτων τους και τη σημασία τους για την ιστορία της τέχνης. Στα επόμενα χρόνια η χρονολόγηση με ραδιοάνθρακα μικροσκοπικών δειγμάτων από το έδαφος, τα σημάδια των πυρσών στους τοίχους και από τα σχέδια οδήγησε στο συμπέρασμα ότι οι ζωγραφιές του σπηλαίου χρονολογούνται πριν από 36.000 χρόνια (Upper Paleolithic), δηλαδή είναι πολύ παλαιότερες από άλλες διάσημες σπηλαιογραφίες (π.χ. Lascaux ή Altamira).

Το γεγονός ότι μια τόσο εκλεπτυσμένη τέχνη είχε εμφανιστεί τόσο νωρίς, αναστάτωσε τις τρέχουσες θεωρίες σχετικά με την εξέλιξη της τέχνης. Μέχρι τότε θεωρούνταν ότι η τέχνη είχε τις πλέον ακατέργαστες απαρχές της σε αυτή την περίοδο και ότι οι τεχνικές είχαν βελτιωθεί με την πάροδο του χρόνου. Όμως, η ανακάλυψη στο Chauvet ανέτρεψε την αντίληψη ότι η τέχνη εξελίχτηκε σταδιακά. Δείχνει ότι οι πρώτοι Homo sapiens είχαν πολύ αναπτυγμένη αισθητική και εκφραστική ικανότητα από νωρίς. Επομένως, οι Aurignacians, ένας από τους σημαντικότερους πολιτισμούς της Ευρώπης της εποχής των παγετώνων, άφησαν ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους στην ιστορία της τέχνης, πριν εκτοπιστούν από τους Gravettians (εδώ και 34,000 και 26,000 χρόνια).

Οι τοιχογραφίες του Chauvet δείχνουν κίνηση (π.χ. άλογα και λιοντάρια με πολλαπλά πόδια σαν κινούμενα σχέδια, προοπτική και χρήση σκίασης (κάτι εξαιρετικά εξελιγμένο), καλλιτεχνική εκφραστικότητα και συμβολισμό. Αυτά αποδεικνύουν ότι η τέχνη δεν ξεκίνησε ως «πρωτόγονη» ή απλοϊκή, αλλά είχε από την αρχή συνείδηση μορφής και νοήματος.

Φανταστείτε ότι τώρα φτάσατε στο τέλος αυτής της ξενάγησης.

Εκεί σας ενημερώνουν ότι αυτό που είδατε δεν είναι η πραγματική σπηλιά αλλά η απομίμησή της, η Grotte Chauvet2, πιστό αντίγραφο του αυθεντικού σπηλαίου Chauvet. Έχοντας περάσει μια ολόκληρη ώρα  μέσα σε αυτόν τον χώρο είναι αδύνατον να πιστέψει κανείς ότι πρόκειται για απομίμηση. Η ρέπλικα, μια απόλυτα πιστή και βιωματική αναπαραγωγή του σπηλαίου, επιτρέπει σε όλους να δουν τα αριστουργήματα των Aurignacians χωρίς να βλάψουν την πολιτιστική κληρονομιά.

Όσοι επιφορτίστηκαν με την πιστή αναπαραγωγή της σπηλιάς χρειάστηκε να παρακολουθήσουν σεμινάρια γεωλογίας και παλαιοντολογίας στον χώρο. Δεν επιτρεπόταν  να αγγίξουν οτιδήποτε, ένας σοβαρός περιορισμός, ειδικά για τους γλύπτες που η επαφή με το υλικό είναι πολύτιμη. Εκτός από τους αρχαιολόγους, παλαιοντολόγοι,  καλλιτέχνες, αντιγραφείς τέχνης, ψηφιακοί σχεδιαστές, αρχιτέκτονες, μηχανικοί, περιβαλλοντολόγοι, συντηρητές έργων τέχνης και μουσειολόγοι, έκαναν μικρά και μεγάλα θαύματα αναπαράγοντας ένα αυθεντικό «Ιερό» όπου οι μύθοι και οι πεποιθήσεις δημιουργούν ιστορίες.

Ο χώρος αναπαράγει ακόμα και τις κλιματικές συνθήκες του original σπηλαίου, όπως σκοτάδι και υγρασία. Η εμπειρία είναι σχεδόν αυθεντική. Το αυθεντικό Chauvet διατηρεί ανέγγιχτες τις αρχαιότερες τοιχογραφίες στον κόσμο που σώζονται γιατί το σπήλαιο ήταν και παραμένει κλειστό, μετά την ανακάλυψή του, σύμφωνα με τις αρχές της μουσειακής δεοντολογίας. 

… Ας πούμε ότι ένας φημισμένος ζωγράφος επισκέπτεται τη ρέπλικα του Chauvet!  Θα ήταν εύκολο να συγκρίνει τον εαυτό του με αυτούς τους προϊστορικούς αυτοδίδακτους καλλιτέχνες; Θα επέλεγε ποτέ να ισχυριστεί ότι είναι καλύτερος έχοντας σπουδάσει ο ίδιος σε σχολές καλών τεχνών παγκόσμιου κύρους; Γνωρίζοντας ο ίδιος τεχνικές, ανατομία, σύνθεση και χρώμα, σύντομα θα διαπιστώσει ότι οι προϊστορικοί άνθρωποι, χωρίς καμία επίσημη εκπαίδευση, κατάφεραν να αποδώσουν κίνηση, συναίσθημα και δυναμισμό με αξιοθαύμαστη εκφραστικότητα. Χρησιμοποίησαν τη σκίαση και το ανάγλυφο του βράχου με τρόπο σύγχρονο. Δημιούργησαν τέχνη για τελετουργικούς ή υπαρξιακούς λόγους, όχι για να την εκθέσουν ή να αναγνωριστούν οι ίδιοι.

Για τους λόγους αυτούς, θα ήταν μάλλον άστοχο να προβεί σε σύγκριση μαζί τους. Εκείνοι δούλευαν με αυθεντικό, ενστικτώδη τρόπο, βαθιά διαίσθηση, ενσυναίσθηση, σύνδεση με τη φύση και το μυστήριο της ζωής. Η τέχνη τους ήταν πράξη επιβίωσης, πίστης και συλλογικής εμπειρίας, όχι ατομικής προβολής. Επομένως η σύγκριση θα ήταν άνιση: διαφορετικά μέσα, σκοποί και συνθήκες. Η τέχνη τους δεν ήταν απλώς αισθητική, αλλά πράξη ιερή.

Μάλλον θα ένιωθε σεβασμό, όχι ανταγωνισμό, γιατί αυτοί οι πρώτοι καλλιτέχνες ζωγράφιζαν με την ψυχή τους, σε σκοτεινά σπήλαια, κάτω από τη σιωπή της προϊστορίας.  

Το μέλλον της αφήγησης

Η προϊστορική τέχνη δεν είναι απλώς παρελθόν, αλλά η αρχή της αφήγησης της ανθρωπότητας. Η κλιματική αλλαγή σήμερα απειλεί να σβήσει τα αποτυπώματα της ανθρώπινης δημιουργικότητας, γεγονός που καθιστά επιτακτική τη διατήρηση των πνευματικών «δικαιωμάτων» των homo sapiens στο διηνεκές…

Σημ. Οι βραχογραφίες είναι από το διαδίκτυο καθώς στο σπήλαιο δεν επιτρέπονται οι φωτογραφίες. Οι φωτογραφίες του τοπίου είναι της αρθρογράφου Φωτεινής Μαλτέζου