Το χαρακτηριστικό του ιστορικού μας γίγνεσθαι δεν είναι επιθετικές ανδραγαθίες, αλλά αποφασιστικές άμυνες και θυσίες. Άμυνες και θυσίες για το πάτριο έδαφος, για τους τάφους των προγόνων μας, για την ελευθερία της πολύπαθης αυτής γης, αγώνες του πολιτισμού εναντίον της βαρβαρότητας. Η μνήμη τους αχεί τρανταχτά στις συνειδήσεις όλων των ελλήνων, υψώνει σε παντοτινή δόξα την πολεμική μας αρετή, διαιωνίζει την εθνική μας διάρκεια, δημιουργεί ηθικά κεφάλαια και προσδιορίζει τα εθνικά μας πεπρωμένα.
Ανάμεσα στα ηθικά κεφάλαια που προσδιορίζουν το μέλλον της φυλής μας ξεχωρίζει το «Όχι!» του 1940, η λέξη που, με συναρπαστική πυκνότητα, δηλώνει την ανυπέρβλητη ιστορική πράξη που συντελέσθηκε με τη μοναδική ομοψυχία όλων των Ελλήνων. Είναι το έπος, που την αξία του δεν μπόρεσαν να καλύψουν στη μνήμη μας οι πολλαπλές δοκιμασίες της ελληνικής φυλής, οι φοβερές ημέρες της κατοχής και η ένδοξη εθνική αντίσταση, το αδελφικό αίμα του εμφυλίου και τα δύσκολα χρόνια του ψυχρού πολέμου.
Ο τόπος μας, από χιλιάδες χρόνια πριν ήταν τόπος προσφοράς στον παγκόσμιο πολιτισμό και τη δημοκρατία. Με την αστείρευτη πνοή του ο ελληνικός πατριωτισμός, δυνατός στο ειρηνικό του ναι, δυνατότερος στο πολεμικό του όχι, ευτύχησε να αγωνίζεται όχι για τα στενά τοπικά μας σύνορα, αλλά για τα ευρύτερα ηθικά σύνορα της ανθρωπότητας. Για την ελευθερία, για τη δικαιοσύνη, για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.
Εδώ ειδικά στο τόπο μας σμίγουν ανέκαθεν θρύλοι, ιστορία και δόξα, και δημιουργούν παράδοση. Στο πόλεμο του 40, πιστοί πάντα στη παράδοση, οι ήρωες ζήλευαν τους μάρτυρες και οι μάρτυρες ζήλευαν τους ήρωες.
Η VIIIη Μεραρχία, στρατολογημένη ολόκληρη από την «εύανδρο» Ήπειρο, αγωνιζόταν τώρα για την πατρική της γη. Και από τα «κόκαλα των Ελλήνων τα ιερά», ύστερα από επτά μήνες αγώνων, βγήκε η αθάνατη Ελλάδα, ανανεωμένη και με καινούργια δόξα.
Η πολιτικοστρατιωτική κατάσταση και οι ιταλικές προκλήσεις
Στις 7 Απρ 1939 ιταλικές δυνάμεις, που περιελάμβαναν 3 Μεραρχίες και πολλά άρματα, αποβιβάζονται στην Αλβανία, την οποία και καταλαμβάνουν μέσα σε λίγες μέρες, χωρίς καμία αντίσταση από τους Αλβανούς. Ο κίνδυνος για την Ελλάδα ήταν προφανής.
Στις 12 Ιουλίου ιταλικά αεροπλάνα προσέβαλαν με βόμβες το ελληνικό βοηθητικό πλοίο Ωρίων, στις 30 Ιουλίου ιταλικό αεροπλάνο έριξε βόμβες κατά των αντιτορπιλικών βασιλεύς Γεώργιος και Βασίλισσα Όλγα, στις 2 Αυγούστου ιταλικό αεροπλάνο έριξε έξι βόμβες κατά του καταδιωκτικού λαθρεμπορίου της αστυνομίας Α6 μεταξύ των Νήσων Αίγινας και Σαλαμίνας, και την 0830 ώρα της 15ης Αυγούστου το εύδρομο Έλλη βυθίζεται μετά από προσβολή με τορπίλες στον όρμο της Τήνου, όπου συμμετείχε στους εορτασμούς.
Όλες οι ενδείξεις έδειχναν ότι η Ιταλία επιζητούσε αφορμή πολέμου πλέον, με δεδομένο και τον θόρυβο που δημιουργούσε ο ιταλικός τύπος περί Τσαμουριάς και περί της δολοφονίας του λήσταρχου Νταούτ Χότζα.
Τα Σχέδια Πολέμου των Αντιπάλων – Σύγκριση Δυνάμεων
Τα σχέδια των Ιταλών: To ιταλικό σχέδιο επιχειρήσεων προέβλεπε, κατά τις τέσσερις πρώτες μέρες την κατάληψη του κόμβου Ελαίας (Καλπάκι) με μετωπική επίθεση από τις Μεραρχίες «Φεράρα» και «Κενταύρων» (τεθωρακισμένη), οι οποίες θα υποβοηθούνταν από τη Μεραρχία «Σιένα». Δεξιά και αριστερά της κυρίας προσπάθειας θα ενεργούσαν η Μεραρχία Ιππικού κατά μήκος της παραλιακής ζώνης, και η 3η Μεραρχία Αλπινιστών Τζούλια, που θα κινούνταν στην ορεινή περιοχή της Πίνδου. Το πλευρό της όλης επιθετικής προσπάθειας θα κάλυπταν δυνάμεις από Βορρά.
Τα σχέδια των Ελλήνων: Το ελληνικό Σχέδιο Πολέμου απέβλεπε αρχικά στην άμυνα του εθνικού εδάφους επί των παραμεθορίων οχυρωμένων τοποθεσιών με τις επί τόπου υπάρχουσες δυνάμεις. Σε δεύτερο στάδιο θα αναλαμβάνονταν επιθετικές επιχειρήσεις.
Η υπεροχή των Ιταλών κατά ξηρά, θάλασσα και αέρα ήταν χαρακτηριστική. H ιταλική αεροπορία ειδικά, διέθετε συνολικά 1592 αεροσκάφη, έναντι 65 μόνο ελληνικών.
Η εξέλιξη των Επιχειρήσεων
Στην Ήπειρο η VIII Μεραρχία πέτυχε να συγκρατήσει τον αντίπαλο στην οχυρωμένη τοποθεσία Ελαίας-Καλαμά και να συντρίψει τις επανειλημμένες επιθετικές του ενέργειες. Εξαίρεση αποτέλεσε ο τομέας Θεσπρωτίας, όπου οι εκεί ολιγάριθμες ελληνικές δυνάμεις αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν μέχρι τον Αχέροντα ποταμό. Αφού όμως ενισχύθηκαν, αποκατέστησαν την τοποθεσία Καλαμά μέχρι την Ηγουμενίτσα.
Στον τομέα Πίνδου οι ελληνικές δυνάμεις αναγκάστηκαν, κάτω από τη συντριπτική υπεροχή του αντιπάλου, να συμπτυχθούν σε μεγάλο βάθος, μέχρι τη Βωβούσα. Με την συγκέντρωση όμως διαθέσιμων δυνάμεων, που βρίσκονταν κοντά στη Πίνδο, φράχθηκε το ρήγμα, και με επιθετική ενέργεια εξαλείφθηκε ο θύλακας.
Η 13η Νοεμβρίου βρήκε τις ελληνικές δυνάμεις στην Ήπειρο και την Πίνδο να έχουν ανακαταλάβει το μεγαλύτερο τμήμα του ελληνικού εδάφους. Το ιταλικό σχέδιο επιχειρήσεων είχε πλήρως ανατραπεί.
Κατά τη δεύτερη περίοδο του ελληνοιταλικού πολέμου, από τις 14 Νοεμβρίου 1940 μέχρι τις 6 Ιανουαρίου 1941, ο Ελληνικός Στρατός ανέλαβε γενική αντεπίθεση. Κατά τις επιχειρήσεις της δεύτερης αυτής περιόδου η ιταλική διοίκηση ενέπλεξε οκτώ νέες Μεραρχίες Πεζικού. Τα ελληνικά στρατεύματα, με υψηλό φρόνημα και εμπνεόμενα από πνεύμα αυτοθυσίας, αψηφώντας τις κακουχίες και τη μειονεκτική θέση τους έναντι του αντιπάλου, κατόρθωσαν μέσα σε ενάμιση μήνα να απωθήσουν τον εισβολέα μέσα στο βορειοηπειρωτικό έδαφος, προσθέτοντας νέες σελίδες δόξης στη μακραίωνα ελληνική ιστορία.
Ακολούθησε η μεγάλη εαρινή επίθεση του ιταλικού στρατού, με πέντε μεραρχίες και μία λεγεώνα μελανοχιτώνων σε πρώτο κλιμάκιο, και πέντε μεραρχίες σε εφεδρεία. Ο Μουσολίνι, ως άλλος Ξέρξης, εγκαταστάθηκε από το πρωί της 5ης Μαρτίου, ημέρας έναρξης της επίθεσης, στο ύψωμα Γκλάβα, μαζί, με τον Ιταλό αρχιστράτηγο. Η επίθεση συνεχίστηκε με σφοδρότητα μέχρι τις 14 Μαρτίου χωρίς επιτυχία, χάρη στο ακατάβλητο θάρρος και την αυτοθυσία των ελλήνων στρατιωτών. Στις 21 Μαρτίου ο Μουσολίνι αποχώρησε ντροπιασμένος για την Ιταλία.
Το Επίμετρο
Όλοι οι παράγοντες του πολέμου ήταν τότε συντριπτικά δυσμενείς για την πατρίδα μας: αριθμοί, οπλισμός, έδαφος, πρωτοβουλία, χρόνος. Ένας μόνο ήταν ευνοϊκός, ο ψυχικός, και αυτός ήταν που νίκησε. Το κοσμοϊστορικό εκείνο μεγαλούργημα οφείλεται στην αδάμαστη ελληνική ψυχή. Με άλλα λόγια, στο πνεύμα το ελληνικό που δεν αμαυρώνεται, στο φρόνημα το ελληνικό που δεν ταπεινούται.
Δεν κάναμε τίποτε για να προκαλέσουμε αυτόν το πόλεμο. Από την στιγμή όμως που μας επιβλήθηκε, όλο το έθνος, σύσσωμο, σαν ένας άνθρωπος, ορθώθηκε ενάντια στον επιδρομέα. Στρατός και λαός, ο καθένας στο πόστο του, μάχονταν. Οι στρατιώτες πίεζαν τους ανωτέρους τους για όλο και περισσότερη προέλαση προς τα «εμπρός», στα ηπειρωτικά βουνά, και ηπειρώτες και ηπειρώτισσες κουβαλούσαν ως τη πρώτη γραμμή τα πυρομαχικά και το λιγοστό ψωμί.
Ο κόσμος του πνεύματος και της τέχνης κράτησε ψηλά το φρόνημα και το ηθικό του λαού και των αγωνιζομένων.
Προηγήθηκε η ποίηση. Ο Κωστής Παλαμάς, μολονότι πολύ γέρος πια, βρήκε τη δύναμη και σάλπισε τους αθάνατους στίχους: «Αυτό το λόγο θα σας πω, δεν έχω άλλο κανένα, μεθύστε με τ’ αθάνατο, κρασί του 21».
Η φωνή του Σικελιανού έφθασε επίσης στους πιο υψηλούς τόνους. Οι παλαιότεροι, ο Παλαμάς, ο Μελάς, ο Σικελιανός, ο Δροσίνης, ο Σκίπης, ο Μητρόπουλος, ο Βέης, ο Κ. Δημητριάδης, ο Παρθένης, ο Γρυπάρης, ο Βλαχογιάννης, ο Μυριβήλης, ο Ουράνης, ο Μαλακάσης, ο Ξενόπουλος, ο Φιλαδελφεύς, ο Καμπάνης, έστειλαν μήνυμα στους ξένους λογοτέχνες και ζητούσαν την ηθική τους βοήθεια.
Οι νεώτεροι, ο Βενέζης, ο Βρεττάκος, ο Ελύτης, ο Θεοτοκάς, ο Θρύλος, ο Καραγάτσης, ο Σεφέρης, ο Τερζάκης, ο Παράσχος, διακήρυξαν με το «μανιφέστο», ότι «η μάχη της Ελλάδος είναι μάχη παγκόσμια», και οι νεώτεροι βρέθηκαν αμέσως στο μέτωπο, όπως ο Ελύτης, ο Τερζάκης, ο Άγγελος Βλάχος, ο Ζαλοκώστας, ο Μπεράτης κ.ά., που έδωσαν αξιολογότατα βιβλία της ζωής τους μέσα στον κίνδυνο του πολέμου.
Τον σκληρό αυτό αγώνα στις βουνοκορφές της Ηπείρου και Δυτ. Μακεδονίας στήριξαν πολύμορφα και αγέρωχα οι γυναίκες της Πίνδου. Στρατιά σεμνών γυναικών από την Ήπειρο και τη Μακεδονία ξεπέρασαν τις Σπαρτιάτισσες και τις Σουλιώτισσες. Ζαλικώθηκαν ψωμί, εφόδια και υγειονομικό υλικό, και όδευαν ατάραχες στη φωτιά του πολέμου. Γράφει σχετικά ο Άγγελος Τερζάκης: «Η Ηπειρώτισσα μάνα, γυναίκα, αδελφή θυγατέρα, παραστάθηκε σε όλο το μάκρος του αγώνα του άνδρα του πολεμιστή, αφοσιωμένη, αλύγιστη, αποφασισμένη, ολόρθη εικόνα χρέους και τιμής».
Συχνά προβλήματα ανεφοδιασμού, δριμύ ψύχος, συνεχείς πορείες, ύπουλα κρυοπαγήματα που οδηγούν συχνά σε ακρωτηριασμούς των άκρων, έβαζαν σε δοκιμασία την αντοχή του έλληνα μαχητή. Και όμως, όπως γράφει ο Γ. Α. Βλάχος, «αυτός ο στρατιώτης θα ξυπνήσει μεσάνυχτα, για να συνεχισθεί η προέλαση. Αυτός, που στάθηκε φρουρός στα σύνορα, τώρα…από βουνό σε βουνό, από ύψωμα σε ύψωμα, βήμα με βήμα σπρώχνει, πατά, σκοτώνει, διώχνει τους Ιταλούς….»
Το κοσμοϊστορικό «όχι» βρόντησε από τις κορυφές του Σμόλικα και του Γράμμου, όταν τα κράτη της Ευρώπης έπιπταν το ένα μετά το άλλο υπό τον ζυγό της μηχανοκινήτου βίας. Ενεψύχωσε τους λαούς στον αγώνα, και έσωσε, όπως άλλωστε πάντοτε, τον ανθρώπινο πολιτισμό.
Η ελληνική εποποϊα του 40 μετέτρεψε εναντίον του άξονος τον ρου των γεγονότων. Η 28η Οκτωβρίου με τις νίκες της προετοίμασε την εξόρμηση της Γιουγκοσλαβίας. Έδωκε τον καιρό στην Αγγλική στρατιά της Μέσης Ανατολής να συντρίψει τον στρατό της Λιβύης και να συμπληρώσει την κατάληψη της Αιθιοπίας.
Έδωκε την ευκαιρία στις ΗΠΑ να σπεύσουν σε βοήθεια της Ευρώπης.
Η 28η Οκτωβρίου, και το ολοκαύτωμα της Κρήτης αργότερα, έδωκε καιρό στους Ρώσους να ετοιμάσουν στο Στάλιγκραντ τον τάφο των χιτλερικών στιφών.
Πρέπει να είμαστε υπερήφανοι που καταγόμαστε από κείνους που έπεσαν στη μάχη αυτή της ελευθερίας. Την αγάπη της ζωής τη θεμελιώνει της ελευθερίας η αγάπη. «Οι Μαραθώνες γεννούν τους Παρθενώνες», σάλπισε ο Κωστής Παλαμάς. «Στα τρεις χιλιάδες χρόνια εξέλιξης της ανθρωπότητας αποδείχθηκε δύσκολο να γεννηθούν νέοι Παρθενώνες. Η επανάληψη όμως των νέων Μαραθώνων διατηρεί ζωντανή την ελπίδα ότι θα έλθει κάποτε και η ώρα των νέων Παρθενώνων».
*
*Ο Γιώργος Γκορέζης είναι Υποστράτηγος ε.α., αρθρογράφος, συγγαφέας.
