Η μέρα που αποφασίστηκε η επίσκεψη ήτανε ξεχωριστή, γιορτινή. Κυριακή, καθώς ταίριαζε στον ποιητή Νικόλαο Ούγο Φώσκολο (1778-1827). Ο Άγιος εσήμαινε, η «Χώρα» φορούσε τα καλά της αν και ακόμα κοιμότανε τον ύπνο του δικαίου, με τα μάτια και τα καταστήματα σφαλισμένα, αφού οι ορδές των τουριστών αναπαύονταν από το ξενύχτι του Σαββατόβραδου. Το νησί που υπήρξε σύμβολο γαλήνης για τον ποιητή ήταν παράδοξο πώς ακόμα και σήμερα, ετούτο το πρωινό, απέπνεε γλυκιά ηρεμία.
«Bella e Zacinto!» αναφώνησε ο Antonio από την Πάδοβα, ο Ιταλός συνοδοιπόρος της παρέας ενθυμούμενος τον στίχο, από τον πρώτο ύμνο «Αφροδίτη», του έργου «Le Grazie» («Οι Χάριτες», ημιτελές ποίημα,1803-1827). (1)
Η παρέα με οδηγό την Διονυσία διέσχιζε την πάλαι ποτέ Strada di Pieta (σημερινή οδός Φωσκόλου), ακούγοντας την ιστορία του δρόμου και της γειτονιάς με τα «μπαρακόσπιτα» και «Τα Καλαρίτικα» καθ` οδόν προς την οικία του ποιητή. (2)
Γνώριζαν ότι εκείνος έλειπε από τη Ζάκυνθο και έζησε με τον «καημό» για την γενέτειρά του, όπως φαίνεται στο δεύτερο τρίστιχο, στο σονέτο «A Zacinto/ Στη Ζάκυνθο»:
Μα εσύ, μάνα μου γης, απ` το παιδί σου, κι αν ζητήσεις
(…πες ό,τι θέλεις…), θα` χεις μόνο ό,τι ετραγώδει,
μιάς κι άκλαφτη ταφή στα ξένα τού `χει γράψει η μοίρα. (3)
Ωστόσο, η Laura εκ Φλωρεντίας ορμώμενη θύμισε στην παρέα ότι ο Ιταλοζακύνθιος ποιητής δεν πήγε άκλαφτος στα ξένα αλλά ετάφη ένδοξα στη Βασιλική του Τιμίου Σταυρού (Santa Croce – Tempio dell` Itale Glorie) δίπλα στον Μιχαήλ Άγγελο, τον Γαλιλαίο και τον Μακιαβέλι.
Με την ωραία κουβέντα για τον Φώσκολο δεν άργησαν να αριβάρουν έξω από την εκκλησία της Παναγίας της Οδηγήτριας («σκοντράδα τση Κυρίας τση Αγιοδήτριας»). Φάνηκε ότι τους καθοδήγησε ορθά. Το αναμμένο καντήλι στο προσκυνητάρι της εικόνας του Αγίου Φανουρίου τούς πήγε πίσω στο χρόνο. Στάθηκαν και διάβασαν την εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα: «Κάτω από αυτό το καντήλι εδιάβαζε μικρός ο Ούγος Φώσκολος».
Με αφορμή αυτή την εικόνα, ο Σιγούρος είπε στην παρέα, να προσέξουν στην οικία Φώσκολου τον πίνακα της Μίκας Συμβουλίδου για να κατανοήσουν την πορεία του ποιητή στο καντούνι του Πνεύματος.
Με αυτές τις μικρές αναδρομές και στάσεις διατηρείται η ελπίδα να κρατηθεί η Ζάκυνθος ζωντανή, μαρτύρησε ο Άγγελος της παρέας.
Ταυτόχρονα και διαγώνια ένας άλλος άγγελος, καθήμενος και σκεπτικός επιβεβαίωνε τα λεχθέντα. Με έκσταση αντίκρισαν το γλυπτό «Θρηνούν πνεύμα», έργο του Ιωάννη Βιτσάρη (1840-1892) εγκατεστημένο από το 1969 εξωτερικά, στο χώρο της Οικίας του Ποιητή το οποίο τελεί υπό την ευθύνη του Πολιτιστικού Συλλόγου Ζακύνθου «Ούγος Φώσκολος».
Το γλυπτό αυτό βγαλμένο κυριολεκτικά από τους τάφους της Ζακύνθου (τοποθετημένο αρχικά στον τάφο της οικογένειας Διονυσίου Π. Στουπάθη) αποπνέει ζωή για τον ποιητή «Των Τάφων» (Dei sepolcri, 1807)
51 Όμως καινούριος νόμος σήμερα τους τάφους
μακρυά διώχνει απ` τα μάτια πού πονούν και αρνείται
τ` όνομα στους νεκρούς. Και δίχως τάφο κείται
ο ψάλτης σου, που εσένα, ώ Θάλεια, υμνολογώντας
στο φτωχικό του σπίτι ανάστησε μια δάφνη
μ` αγάπη μακρυνή και σούπλεκε στεφάνια
… …
97 Των δοξαστών έργων σημάδι ήταν οι τάφοι
και βωμοί για τα τέκνα …
… …
195 Μ` αυτούς κοίτετ` αιώνιος, κ` έρωτα πατρίδας
τα κόκκαλά του αποζητούν. (4)
Στο όριο, ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο, στο μνήμα που φαίνεται να διαφεντεύει το «τέλος» του ανθρώπου, ο Φώσκολος επανορθώνει και αποκαθιστά τη σημασία του Τάφου ως συλλείτουργο και ψαλμωδία στο μεγαλείο της ζωής που συνεχίζεται εις τους αιώνες με την αθανασία του Πνεύματος. (5)
Το ποίημα αυτό που ανήκει στο ρεύμα της ταφολογικής ποίησης (graveyard poetry) καταφέρεται εναντίον του Ναπολεόντειου νόμου ( Ιούνιος 1804) που απαγόρευε την εγκατάσταση νεκροταφείων μέσα σε δομημένο αστικό ιστό. Ο Ούγκο Φώσκολος αντιτίθεται σε κάθε μορφή εξορίας, ζώντων και τεθνεώτων.
Εξάλλου, «και στον Σολωμό και στον Φώσκολο η λατρεία των επίσημων νεκρών καθιστά σημαντική έκφραση του φόρου τιμής και αγάπης που οφείλει ο καθένας να προσφέρει στη δική του πατρίδα». (6)
Η ελπίδα ανασταίνεται στα μαυσωλεία του κόσμου καθώς η μνήμη του ένδοξου παρελθόντος εμπνέει τους αγώνες για την μελλοντική απελευθέρωση από τα δεινά της σκλαβιάς και της υποτέλειας.
Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι το επικολυρικό ποίημα Dei Sepolcri έγινε «το μοντέλο της πατριωτικής ποίησης για τους Ιταλούς στα πρώτα κινήματα της εθνικής τους Παλιγγενεσίας». (7)
Με την σκέψη στους «Τάφους», η στάση μπροστά στο Μνημείο κρίθηκε αναγκαία εισαγωγή στη ζωή και το έργο του ποιητή. Η παρέα αναζητώντας τον «μαθητή της επανάστασης» και τον «εξόριστο ποιητή» εισήλθε στην Οικία του. (8)
Στο άνοιγμα της εξώθυρας δέχθηκαν το ευγενικό καλωσόρισμα από τον Φίλιππο Συνετό (Πρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλόγου Ζακύνθου «Ούγος Φώσκολος» από το 2017), που τους έμπασε όχι μόνο στο εσωτερικό της οικίας αλλά και στο «αφήγημα» τής ζωής και τού έργου του ποιητή.
Αρχικά, η παρέα κατατοπίστηκε για την ιστορία του σπιτιού από τις παλιές φωτογραφίες και τα σχέδια της προσεισμικής οικίας που καταστράφηκε το 1953 αλλά και την απαραίτητη αναφορά στο πολυσχιδές έργο των δύο αείμνηστων πρώτων προέδρων του δραστήριου Πολιτιστικού Συλλόγου «Ούγος Φώσκολος», Νίκου Λαλώτη (2010-2015) και Διονύση Ζήβα (2015-2017) που με αγάπη και φροντίδα εκπόνησε την αρχιτεκτονική μελέτη ενώ ταυτόχρονα κατηύθυνε τις εργασίες για την ανέγερση της Οικίας του ποιητή στην αρχική της μορφή.
Στο κατώι του παλιού φτωχικού σπιτιού που αποπνέει ζεστασιά, οι επισκέπτες, Έλληνες και Ιταλοί αισθάνθηκαν τον ποιητή σιμά τους μέσα στην υποβλητική ατμόσφαιρα των έργων τέχνης, των βιβλίων και των επίπλων εποχής.
Σκηνογραφία που υποστηρίζει τον διάλογο με τα πορτρέτα του ποιητή. Το τρίπτυχο της ζωής του Ποιητή: Πολιτική-Έρωτας- Λογοτεχνία έντεχνα αποκαλύπτεται στην Οικία- Μουσείο.
Το οικόσημο της οικογένειας Φώσκολου (stemma di famiglia) δίπλα στην είσοδο παρέπεμπε στην ευγενή καταγωγή μιάς ευγενικής ψυχής, που έξοχα χρωματίστηκε στο πορτρέτο τού ποιητή ( 1813) από τον Francois– Xavier Fabre (1766-1837), αντίγραφο του οποίου κοσμεί το σαλόνι του ισογείου. (9)
Το φυσικό φως που τρύπωνε όπου έβρισκε στο άνοιγμα των κουρτινών έπεφτε πλέριο ζωντανεύοντας τα πορτρέτα της παιδικής και νεανικής ηλικίας του ρομαντικού επαναστάτη. Στο σαλόνι του ισογείου κυριαρχεί ο διάλογος του «μικρού ποιητή» (έργο του Γιάννη και Διονύση Τσολάκου, 2020) με τον δάσκαλό του Αντώνιο Μαρτελάο (έργο του Διονυσίου Πάλμα, 2023).
Ο Νικόλας ως μαθητής, συγκρατημένο παπαδοπαίδι, κρατεί βιβλίο ευλαβικά υπό το άγρυπνο βλέμμα του δασκάλου του Αντωνίου Μαρτελάου, ιερέα του ναού της Ανάληψης. Ανάμεσα στον δάσκαλο και τον μαθητή εκτίθενται δύο ακόμα πορτρέτα τού Ούγου Φώσκολου, ο ατίθασος έφηβος με την κοφτερή ματιά (10) και ο ρομαντικός διανοούμενος με το χέρι στην καρδιά.
Ο αμπάτες(κληρικός) άρχοντας-δημοκράτης και σοφός ελληνοδιδάσκαλος Αντώνιος Μαρτελάος ασπάστηκε πρώτος τα ιδεώδη της γαλλικής επανάστασης «Ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη» και υπήρξε πρότυπο για τον έφηβο Νικόλαο. Η σχέση δασκάλου και μαθητή διαφαίνεται και στα κατοπινά χρόνια όταν ο Φώσκολος γράφει την «Ωδή στον Βοναπάρτη ελευθερωτή» (A Bonaparte liberatore), Μπολόνια, Μάιος 1797 την οποία στέλνει και στον δάσκαλο του Αντώνιο Μαρτελάο.
Ο δάσκαλος ενθουσιασμένος, αφού μετέφρασε την «Ωδή» στη νεοελληνική, τού απάντησε με τους εξής στίχους:
«Την ωδήν του Βοναπάρτη
την εθαύμασεν ο νους μου,
υπερχάρηκε η καρδιά μου
πού αγαπάς τη λευθεριά.
Ναι, παιδί μου, Νικολάκη
να χτυπάς την τυραννία,
ν` αγαπάς τη λευθερία
… …
Χαίρε, φίλε, σ` ενθυμούμαι…
Έχεις πνεύμα, νου, καρδία,
έχεις θάρρος και ανδρεία
και ποτέ σου δεν δειλιάς.
Αν σε γνώρισα εγώ τέτοιον,
τέτοιο ακόμα εγώ σε βλέπω,
της πατρίδας μας προβλέπω
στήριγμα πολύ καλό.» (11)
Ο σπόρος τού δασκάλου είχε φυτρώσει από νωρίς στη ψυχή τού εφτάχρονου Νικόλα γι` αυτό και η παιδική ψυχή του ένιωσε βαθιά την αδικία να είναι οι Εβραίοι της Ζακύνθου κλειδαμπαρωμένοι από τους Βενετούς στο «Γέτο» (Ghetto) τη Μεγάλη Εβδομάδα.
Στις 10 Μαϊου 1785, ο μικρός Φώσκολος αφού συγκέντρωσε πολλά παιδιά της γειτονιάς τα έπεισε να πάνε όλα μαζί για να γκρεμίσουν την πύλη του Γέτου στην πλατεία της Ανάληψης. (12)
Πράξεις συμβολικές αλλά και πραγματικές, που θίγουν ευαίσθητες χορδές στη Νήσο των Δικαίων, ακούστηκε να λέει ο Σιγούρος. Πράξεις ελευθερίας, που δεν πρέπει να ξεχαστούν στο κράτος τού Ισραήλ που ευθύνεται για τη σημερινή γενοκτονία των Παλαιστινίων. Το Γέτο τής πολύπαθης και μόνης Γάζας πρέπει να γκρεμιστεί.
Λευτεριά στην Παλαιστίνη! ακούστηκε να φωνάζει ο Νικόλας με το σφυρί στο χέρι.
Για το γκρέμισμα του Εβραϊκού Γέτου θα συλληφθεί ο Νικολάκης για να εμπνεύσει τον Μπάμπη Πυλαρινό με τη δημιουργία του πίνακα που αποτυπώνει το παραπάνω περιστατικό. Ένας αλλά λέων, αποδείχτηκε ο επταετής επαναστάτης που γρήγορα θα δείξει τα νύχια του. «Εξ όνυχος του Λέοντος», αποκαλυπτικός είναι ο πίνακας (Ζάκυνθος 2017) στο ανώι της οικίας.
Με τη συνοδεία κλασικής μουσικής πέρασαν από την παιδικότητα στην ενηλικίωση του Ούγου παρατηρώντας τα μοναδικά πορτρέτα του. Προσωπογραφίες- ψυχογραφήματα, συνθέσεις χρωματικές αλλά και με μολύβι, που ιχνηλατούν τις διάφορες φάσεις της ζωής και του χαρακτήρα του. Οι εικαστικές αυτές προσεγγίσεις αποδίδουν μοναδικά την «πολλαπλότητα» του Φώσκολου που διακρίνεται με πλήθος προτερημάτων, όχι μόνο αγιότητας, αλλά αληθινής ζωής, «ψυχή τε και σώματι».
Αντίστοιχα με τα εικαστικά πορτρέτα ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα φιλολογικά προσωπεία του Ugo που φανερώνουν το alter ego του ποιητή. Ο Jacopo Ortis των τελευταίων επιστολών αποκαλύπτει τη μελαγχολία και απαισιοδοξία του επαναστάτη που απογοητεύεται από την κυρίαρχη πολιτική των βασιλείων της Ιταλίας και της Ευρώπης. Από την άλλη, ο Didimo chierico (Δίδυμος κληρικός) στην «σάτιρα» Hypercalypsis (Υπερκάλυψις) με την κριτική του στις τρεις Βαβυλώνες (Παρίσι, Μιλάνο, Ρώμη) καταθέτει το «κατηγορώ» του για το ρόλο των Ευρωπαίων διανοούμενων. (13)
Στο ανώι της οικίας, η συντροφιά απόλαυσε μοναδικές συνθέσεις από τη ζωή και το έργο του Φώσκολου:
Τον φλεγόμενο ποιητή και επαναστάτη ( Διονύση Ματαράγκα,2020), τον πολύχρωμο Φώσκολο με τα Ιόνια μάτια ( Χρήστου Μπάρλου 2022), τον «Άγγελο της μνήμης» (Θάλειας Ξένου- Ξενάκη,2021), την Αρχή και το τέλος του Πνεύματος, την πορεία από τον Γενέθλιο τόπο έως τη Santa Croce (Μαρία Ρουσέα, 2007).
Το βλέμμα τής παρέας καθηλώθηκε στο κάλλος της Κοντέσσας Ισαβέλας Θεοτόκη- Αλμπρίτζι (Κωνσταντίνα Πλέσσα, Ζάκυνθος 2022), που φιλοτέχνησε στο ‘’σαλόνι’’της τα «Πορτρέτα» (Ritratti) σπουδαίων προσωπικοτήτων της εποχής. Η Laura κοιτάζοντας τα διάφορα πορτρέτα θυμήθηκε εκείνο του εραστή και φίλου τής Ισαβέλας.
Έρωτας-αστραπή που έμεινε ανεξίτηλος στο Πορτρέτο του Ούγου Φώσκολου. (14)
Από το θάμβος της Ισαβέλλας , ο Σιγούρος τους πήρε από το χέρι και τους οδήγησε πίσω στο «Φωτεινό καντούνι ενός ποιητή μεγάλων αποστάσεων» (Μίκα Συμβουλίδου Ζάκυνθος 2023).
Στο βάθος της αίθουσας ο δάσκαλος Αντώνιος Μαρτελάος (Πέτρου Ζουμπουλάκη 2002), ατένιζε με πληρότητα από τη γωνιά του την πορεία τού Νικολάκη που μεταμορφώθηκε σε Ugo. Ο κύκλος της περιήγησης είχε κλείσει…
Η παρέα κατέβηκε την εσωτερική ξύλινη σκάλα με περίσσευμα τέρψης για την έξοδο από την Οικία, αλλά με δυσκολία να αποχωριστεί τον Ποιητή και το έργο του.
Με το δίτομο έργο ανά χείρας «Ο ποιητής Ούγος Φώσκολος κοντά στους σύγχρονους αναγνώστες», Ζάκυνθος 2025 τούς αποχαιρέτησε ο Φίλιππος Συνετός λέγοντας: «Εις το επανιδείν»!
Το Φθινόπωρο, στις 12-13 Σεπτεμβρίου 2025 θα επέστρεφαν στη Ζάκυνθο για την 6η Επιστημονική Συνάντηση με κεντρικό θέμα: «Ο πατριωτισμός του Ούγου Φώσκολου» και την παρουσίαση του δίτομου έργου, που διοργανώνει ο ομώνυμος Πολιτιστικός Σύλλογος στη Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ζακύνθου.
Παραπομπές -Σημειώσεις
1.Ugo Foscolo, Οι Χάριτες, μετάφραση Μαριέττα Μινώτου, β΄έκδοση, Ζάκυνθος 2007,σελ.73-76 και απόσπασμα δίγλωσσο (ιταλικά-ελληνικά) από τις Χάριτες ( Le Grazie) σε μετάφραση Στέφανου Μαρτζώκη, στο δίτομο έργο «Ο ποιητής Ούγος Φώσκολος κοντά στους σύγχρονους αναγνώστες», Τόμος ΙΙ, έκδοση Πολιτιστικός Σύλλογος Ζακύνθου «Ούγος Φώσκολος», Ζάκυνθος 2025, σελ.296-297.
2.Ντίνος Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478-1978) Τόμος Πρώτος Καστρόλοφος και Αιγιαλός, Αθήνα 1979, σελ.197-199.
3.Γιώργος Κεντρωτής, Ο ένδοξος άνδρας και ο νέος στη φτωχούλα ετούτη εδώ βραγιά μας, ( Ο Φώσκολος και ο Σολωμός στη Ζάκυνθο), στο δίτομο έργο «Ο ποιητής Ούγος Φώσκολος κοντά στους σύγχρονους αναγνώστες», Τόμος Ι, Ζάκυνθος 2025 σελ.196.
4.Dei sepolcri/ Οι Τάφοι, μετάφραση Γ. Καλοσγούρου, Τόμος ΙΙ, Ζάκυνθος 2025, σελ.31,35,39.
5.Για τη σημασία των Τάφων στον Φώσκολο βλ. Γεωργίου Καλοσγούρου, Προλεγόμενα εις τους «Τάφους», Τόμος ΙΙ, σελ.16-17, 20 και 23-26.
6.Maurizio Perugi, Το «Elogio di Ugo Foscolo» του Διονυσίου Σολωμού, Τόμος Ι σελ.118.
7.Φανή Καζαντζή, Ο μαγικός λόγος του Φώσκολου, Τόμος Ι, σελ.20.
8.Paolo Borsa, Ο Ούγκο Φώσκολο Ποιητής και Πολιτικός, Τόμος Ι, σελ.32-33 όπου :
«Ο Φώσκολο χαρακτήριζε τον εαυτό του ως «a pupil of the Revolution», ως έναν μαθητή της επανάστασης» και Francesca Irene Sensini, Ο Φώσκολος επεμβαίνει από το Λονδίνο για να βοηθήσει τους Έλληνες, Τόμος Ι, σελ.89.
9.Βλέπε το πιστοποιητικό του Υπουργείου Πολιτισμού της Ιταλίας και της Εθνικής Κεντρικής Πινακοθήκης(Φλωρεντία), που παραχωρούν το δικαίωμα χρήσης αντιγράφου του έργου στο Μουσείο Φώσκολου, Τόμος Ι, σελ.88.
10.Αντίγραφο έργο τού Teodoro Matteini (1754-1831) που ευγενώς παραχωρήθηκε από τον Δήμο Πάδοβας της Ιταλίας στην Οικία- Μουσείο Ούγου Φώσκολου.
11.Μαρίνος Σιγούρος, Ούγος Φώσκολος, περιοδικό «Παναθήναια», Έτος ΣΤ΄,15 Δεκεμβρίου 1905, σελ.133.
12.Ντίνος Κονόμος, Ζάκυνθος (Πεντακόσια χρόνια 1478-1978), Τόμος Τρίτος, Αθήνα 1981,σελ.163-165.
13 Μαρία Σγουρίδου, Ugo Foscolo: Στιγμές της ευρωπαϊκής ιστορίας. Μέσα από τη λογοτεχνική παραγωγή ενός Ιταλού ποιητή, συγγραφέα και πατριώτη, Τόμος Ι, σελ.170-175. και Le ultime lettere di Jacopo Ortis / Οι τελευταίες επιστολές του Ιάκωβου Όρτις, κείμενο ιταλικά και ελληνικά μετάφρασις, Γ. Κ. Σφήκας, Τόμος ΙΙ, σελ.64-293. Επίσης
Ούγος Φόσκολος,Διδύμου κληρικού ελαχίστου προφήτου της Υπερκαλύψεως βιβλίον μοναδικόν, μετάφραση-σχόλια Ανδρέας Μπελεζίνης,Δημήτρης Αρβανιτάκης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2012.Για τη σχέση Όρτις- Δίδυμου βλ. Δημήτρη Αρβανιτάκη, σελ.78-85.
14. Isabella Teotochi Albrizzi,Πορτρέτα. Μια Κερκυραία λόγια γράφει για την Ευρώπη των Φώτων, Πρόλογος Θεοδόσης Πυλαρινός,εισαγωγή Μαρία Σγουρίδου, Άννα Γρίβα, μετάφραση Διονύσης Αλεβίζος, Άννα Γρίβα, Μαρία Σγουρίδου. Εκδόσεις Συρτάρι 2023.
Για τα «Σαλόνια» βλ. σελ.21-23 και 26-31 και για τον Φώσκολο σελ.41. Επίσης βλέπε το Πορτρέτο ΧΙ: Ugo Foscolo και την τελευταία πινελιά : «Φαίνεται ότι η υπόστασή του δεν του είναι αγαπητή, λόγω του ότι δεν μπορεί να καθορίσει την κλίση του: σφάλμα τόσο γλυκό της καρδιάς του, όσο πικρό σε εκείνη των φίλων του.» σελ. 108-109.
