To 1933, στην ηλικία των 70 ετών, ο Κωνσταντίνος Καβάφης σβήνει ανήμερα των γενεθλίων του σε νοσοκομείο της Αλεξάνδρειας, αφήνοντας πίσω του ένα μικρό, όσο και επιμελημένο σύνολο 154 ποιημάτων, μαζί με σπαράγματα και χειρόγραφα ανολοκλήρωτων προσπαθειών. Παρότι σε όλη τη διάρκεια του βίου του, προσπαθούσε να ελέγχει την κυκλοφορία των ποιημάτων του, μετά τον θάνατό του η φήμη του εκτοξεύθηκε.
«Αν και ουδέποτε το δήλωσε ανοιχτά σε κάποιον, ο Κ. Π. Καβάφης πρέπει να ήθελε να γράψει κάποιος τη βιογραφία του, γιατί μοιάζει να άφησε πίσω πολύ από το υλικό που θα χρειαζόταν ένας βιογράφος. Όποιοσδήποτε κοιτάξει στα αρχεία του θα ανακαλύψει όχι μόνο το αναμενόμενο υλικό ενός φιλόδοξου ποιητή –επιστολές, ημερολόγια, φωτογραφίες, σχεδιάσματα ποιημάτων, σημειώσεις σχετικά με την τέχνη του, αποκόμματα από τον Τύπο, κριτικές, καθώς και άλλα ενθυμήματα–, μα και αναπάντεχο υλικό επίσης. Ένας άνθρωπος που τόσο τον απασχολούσαν μεγάλα θέματα –η Αρχαιότητα, ο ανθρώπινος πόθος, η τύρβη των καιρών, το εθνικό και φυλετικό ανακάτεμα ανθρώπων, η ύβρις αρχαίων πολιτικών μορφών, η ομοφυλοφιλία– φύλασσε επίσης τα μικρά πράγματα της ζωής του με την ίδια επιμέλεια: εισιτήρια τρένου, λίστες με καθημερινές δουλειές, κατάλογοι με λίστες, πολλά σχεδιάσματα επιστολών, εντολές σχετικά με το καθάρισμα του σπιτιού, σημειώματα για οικογενειακά χρέη, προσκλητήρια γάμου, κατάλογοι εστιατορίων, και άλλα παρεμφερή. Από πολλές απόψεις, έμοιαζε με τους γραμματείς στα ποιήματά του, που προχειρόγραφαν σε μια σκονισμένη βιβλιοθήκη στη Βηρυτό ή την Αλεξάνδρεια. Στην αληθινή ζωή, ήταν ένας δημόσιος υπαλληλάκος, ένας εξαίρετος καλλιγράφος που η δουλειά του ήταν να αντιγράφει, να μεταγράφει και να επιβλέπει την αλληλογραφία. Πώς μπορούσε ένας καλλιτέχνης τόσο καθοριστικός για την ελληνική και την παγκόσμια ποίηση, που έγραψε τόσο θαρραλέα για τον ομοφυλοφιλικό πόθο και προέβλεψε τον δικό μας σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο κόσμο, να κρατάει λίστες για το πότε και πόσο συχνά γινόταν η διανομή του ψωμιού; Μήπως επειδή περίμενε να χρησιμοποιήσει κάποιος ετούτο το υλικό για να αφηγηθεί την ιστορία του;…»
Δύο ελληνικής καταγωγής Αμερικανοί πανεπιστημιακοί, κορυφαίοι μελετητές του καβαφικού σύμπαντος, συνυπογράφουν την πρώτη, μετά από μισό αιώνα, εκτενή βιογραφία του Αλεξανδρινού. Το παραπάνω, εξαιρετικό απόσπασμα από το εισαγωγικό σημείωμα με τίτλο «Γράφοντας το Κωνσταντίνος Καβάφης», είναι απολύτως ενδεικτικό των προθέσεων και όσων ακολουθούν στις 560 σελίδες της έκδοσης, η οποία είναι εμπλουτισμένη με φωτογραφικό υλικό.
Ο Peter Jeffreys (Παναγιώτης Τσαφαράς), αναπληρωτής καθηγητής Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Σάφολκ της Βοστόνης και ο Gregory Jusdanis (Γρηγόρης Τζουσδάνης), καθηγητής Τεχνών και Επιστημών στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Οχάιο, παρουσιάζουν μία αντισυμβατική, απολαυστική βιογραφία η οποία δεν περιορίζεται σε μία χρονολογική αφήγηση, αλλά οργανώνεται θεματικά.
Οι συγγραφείς ανασυνθέτουν, κατόπιν ενδελεχούς έρευνας, το πορτρέτο του νεαρού Κωνσταντίνου με την οικογένεια του, όπως και τον ενήλικο βίο του στην Αλεξάνδρεια, καταγράφοντας τη λογοτεχνική περιπέτεια του δημιουργού, από τους πρώιμους πειραματισμούς έως την εξαιρετική εκ νέου προσέγγιση της ποίησης του όταν στη μέση ηλικία αποκήρυξε πολλά από όσα είχε γράψει και καλλιέργησε μια νέα ποιητική.
Η αγγλόφωνη έκδοση, η οποία κυκλοφόρησε στις αρχές του περασμένου Αυγούστου επαινέθηκε από τον διεθνή Τύπο. Ο The Guardian επισήμανε ότι πρόκειται για «Το πιο ολοκληρωμένο πορτρέτο του Αλεξανδρινού ποιητή εδώ και πενήντα χρόνια», η Wall Street Journal χαρακτήρισε την έκδοση ως «Μια σπουδαία βιογραφία για έναν μοναδικό ποιητή», το αμερικανικό Kirkus Reviews έκανε λόγο για «Μια ιδιαίτερη, αποκαλυπτική βιογραφία». Ο γεννημένος και μεγαλωμένος στην Αλεξάνδρεια Ιταλοαμερικανός Αντρέ Ασιμάν – συγγραφέας μεταξύ άλλων του «Call me by your name» (που μεταφέρθηκε στη μεγάλη οθόνη από τον Λούκα Γκουαντανίνο)- συνόψισε τις εντυπώσεις ως εξής: «Μία βιογραφία του αθόρυβου Αλεξανδρινού που άφησε λιγοστά ίχνη της ζωής του, αλλά τα ποιήματα του αποτελούν ακόμη αντικείμενο λατρείας παγκοσμίως και δεν παύουν να μεταφράζονται εκ νέου».
Η ελληνική έκδοση με τίτλο «Κωνσταντίνος Καβάφης – Ο άνθρωπος και ο ποιητής» (εκδόσεις Μεταίχμιο, μετάφραση Μιχάλης Μακρόπουλος) κυκλοφόρησε στις 23 Σεπτεμβρίου και, για όσους δηλώνουμε γοητευμένοι από τον ποιητή, αλλά και για τους νεότερους που τον ανακαλύπτουν με συγκίνηση, είναι ένας πραγματικός θησαυρός.
Χωρισμένο σε πέντε μεγάλα μέρη, το βιβλίο εκκινεί με το Βιοχρονολόγιο: 1849, Γάμος του Πέτρου -Ιωάννη Καβάφη με τη Χαρίκλεια Φωτιάδη στην Κωνσταντινούπολη, 1855, άφιξη της οικογένειας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, 1863, γέννηση του Κωνσταντίνου Καβάφη στις 29 Απριλίου, 1870, θάνατος του πατέρα και καταλήγει στο 1935, όταν η Ρίκα και ο Αλέκος εκδίδουν την πρώτη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη.
Η de facto σύζυγος του ποιητή
Η Ρίκα Σεγκοπούλου (; – 1956), το γένος Αγαλλιανού, ήταν στενή φίλη του ποιητή και πρώτη σύζυγος του αγαπημένου φίλου του Καβάφη, Αλέκου Σεγκόπουλου. Έζησε μαζί με τον Αλέκο στο ίδιο κτίριο με τον ποιητή, στον αριθμό 10 της οδού Λέψιους (που έχει πλέον μετονομαστεί σε οδό Cavafy) στην Αλεξάνδρεια και εν τέλει, ο Αλέκος κατέστη γενικός κληρονόμος του Καβάφη. Προικισμένη ποιήτρια και διανοούμενη, η Ρίκα σπούδασε νομικά και εργάστηκε σε δικηγορική εταιρεία στην Αλεξάνδρεια. Μαζί με τον Α.Γ. Συμεωνίδη διηύθυνε το περιοδικό «Αλεξανδρινή Τέχνη», ενώ εργάστηκε και ως συντάκτρια στην εφημερίδα «Ταχυδρόμος» και ως μέλος του Γραφείου Τύπου του ελληνικού προξενείου στην Αλεξάνδρεια.
Πέρα των τυπικών, η Ρίκα «ίσως ήταν ο μοναδικός άνθρωπος που ήξερε ότι στους τελευταίους του μήνες ο ποιητής ένιωθε τρόμο να είναι μόνος, ότι φοβόταν τη μοναξιά πιο πολύ από τον θάνατο». Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι Jeffreys και Jusdanis «αν και παντρεμένη με τον Αλέκο, η Ρίκα στην πραγματικότητα ήταν η de facto σύζυγος του ποιητή -επιμελήτρια, κριτικός, γραμματέας, νοσοκόμα και θεληματάρης του-, η μοναδική γυναίκα στη ζωή του. Είχε κάνει δικό της τον κόσμο του και την τέχνη του». Ο ρόλος της -και μετά την εκδημία του Καβάφη-, αποδεικνύεται κομβικός.
Δεν είναι ωστόσο, μόνο η Ρίκα –στη μνήμη της οποίας είναι αφιερωμένη η έκδοση. Πριν από την παράθεση της εκτενούς Βιβλιογραφίας, οι συγγραφείς αφιερώνουν στο πέμπτο και τελευταίο μέρος, ένα κεφάλαιο στους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής του, στο οποίο περιλαμβάνονται βεβαίως, η μητέρα και ο πατέρας του, όπως και οι αδελφοί του Αλέξανδρος, Αριστείδης, Γεώργιος, Πέτρος, Παύλος, ενώ οι φίλοι και η πρώτη συντροφιά του Καβάφη, όπως αποκαλύπτονται μέσω των επιστολών, απασχολούν το τρίτο μέρος.
Η αληθινή Αλεξάνδρεια του Καβάφη
Ναι, «Η πόλη για την οποία έγραφε ο Κωνσταντίνος ήταν μία περιοχή άπειρης έκτασης βιωμένης σε όνειρα, ενθυμήσεις και αισθητικές αναπλάσεις», όπως επισημαίνουν ωστόσο οι δύο μελετητές, «Η αληθινή Αλεξάνδρεια του Κωνσταντίνου ήταν περιορισμένη στην ακτίνα του δεκαπεντάλεπτου περπατήματος από το διαμέρισμα του μέχρι το γραφείο του. Όσα χρειαζόταν ήταν εύκολα προσβάσιμα με τα πόδια. Θα χρειαζόταν ένα δεκάλεπτο με τέταρτο για να φτάσει στο Γραφείο της Υπηρεσίας Αρδεύσεων, εκεί όπου εργαζόταν από το 1892 έως το 1922».
Και σε άλλο σημείο: «Παρά την οικονομική συμφορά που βίωσε στην Αλεξάνδρεια και την ακόλουθη απώλεια της προγενέστερης κοινωνικής θέσης, ο Κωνσταντίνος αγάπησε ετούτη την πόλη και επέλεξε να ζήσει εδώ κι ας μπορούσε να είχε μετοικήσει στην Αθήνα ή σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες».
Η κινηματογραφική περιήγηση στην Αλεξάνδρεια της εποχής -οι δρόμοι με τους πωλητές, τους αραμπάδες και το πολύχρωμο πλήθος, οι λεωφόροι, με τα καφέ, τα θέατρα, τα εστιατόρια, τα ποτοπωλεία, τα σινεμά- είναι μεταξύ άλλων, από τα ωραιότερα σημεία της αφήγησης.
