Η ανατολική Μεσόγειος βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων. Αποτελεί σημείο συνάντησης θρησκειών-πολιτισμών και πύλη εισόδου στην Ευρώπη. Τα τελευταία χρόνια επανέκαμψε στο διεθνές προσκήνιο κυρίως για τους ακόλουθους λόγους: τη συγκρουσιακή τροχιά στις σχέσεις Ισραήλ-Τουρκίας και αργότερα Αιγύπου-Τουρκίας, τις ανακαλύψεις ενεργειακού πλούτου, την οικονομική κρίση, τις αραβικές εξεγέρσεις και τη σοβαρή αποσταθεροποίηση στον περίγυρο της (Βόρεια Αφρική και Μέση Ανατολή). Όλα αυτά άλλαξαν τον τρόπο πρόσληψης της περιοχής. Ενώ μέχρι περίπου το 2010, η κατάσταση κρίνονταν σχετικά προβλέψιμη, με Ισραήλ-Αίγυπτο-Τουρκία να συστήνουν ένα σταθεροποιητικό τρίγωνο, Ελλάδα και Κύπρο να εδραιώνονται στον πυρήνα της ευρωπαϊκής οικογένειας, τα περισσότερα καθεστώτα να μοιάζουν σταθερά και την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ να μην αμφισβητείται (παρά το ρήγμα στο Ιράκ), έκτοτε επήλθε ολική ανατροπή.
Το ερώτημα και ζητούμενο συνάμα είναι αν βρισκόμαστε στα πρόθυρα δημιουργίας μίας νέας αρχιτεκτονικής ασφαλείας στην περιοχή, κατά πόσο οι λύσεις που προωθούνται σε διάφορα μέτωπα είναι λειτουργικές και βιώσιμες και μέχρι ποιο βαθμό οι δρώντες είναι αποφασισμένοι να συμβιβαστούν σε όφελος της αποκατάστασης της τάξης.
Το 2016 ίσως αποδειχθεί καθοριστικό για την επίλυση του Κυπριακού, την επαναπροσέγγιση της Τουρκίας με Ισραήλ και Αίγυπτο, την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση -τουλάχιστον εδαφικά- του Daesh, καθώς και τις αποφάσεις για την εκμετάλλευση του ενεργειακού πλούτου. Για λόγους χώρου, θα αξιολογήσουμε την πορεία του Κυπριακού και τη θέση της Τουρκίας, εφόσον φαίνεται να κρατά σε σημαντικό βαθμό το κλειδί πιθανής διευθέτησης, καθώς και το διαμορφούμενο τοπίο σε ενέργεια και προσφυγικό/μεταναστευτικό.
Κυπριακό και Τουρκία
Στο Κυπριακό, η συγκυρία για την επίτευξη οριστικής συμφωνίας μοιάζει ιδανική. Η αμερικανική ηγεσία επιζητά, μετά την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων με το Ιράν, μία ακόμη διπλωματική επιτυχία που θα επισφραγίσει την περίοδο Ομπάμα. Ναι μεν το Κυπριακό έχει πάψει προ πολλού να θεωρείται «καυτό μέτωπο», ωστόσο, η άρση μίας διένεξης τεσσάρων και πλέον δεκαετίων έχει ιδιαίτερη σημασία. Αρκεί να «πατάει» σε στέρεες βάσεις και να είναι ισορροπημένη προκειμένου να αντέξει στο χρόνο.
Μάλιστα, το γεγονός ότι η Άγκυρα βρίσκεται αντιμέτωπη με πολλές δυσκολίες στο εσωτερικό και εξωτερικό πεδίο, την υποχρεώνει σε αναθεώρηση των σχεδιασμών της. Ενώ η ηγεσία Ερντογάν ελέγχεται για τη μεταχείριση των «αντιφρονούντων», την ανοχή απέναντι στους τζιχαντιστές, τη στοχοποίηση συμμάχων των ΗΠΑ στη μάχη εναντίον του Daesh, την πρόκληση αναταραχής στις σχέσεις με τη Ρωσία και επιπλοκών στο Συριακό, μία ουσιαστική υποβοήθηση στο Κυπριακό μοιάζει ως παράθυρο ευκαιρίας προκειμένου να μετριάσει τις πιέσεις, επαναδιεκδικώντας τον ρόλο του αξιόπιστου και εποικοδομητικού εταίρου. Και συνάμα συμβάλλει στην προσπάθεια εκ νέου ευθυγράμμισης της με τους δυτικούς της εταίρους, δεδομένης της ανησυχίας πως οι χειρισμοί Ερντογάν οδηγούν τη χώρα σε αποδιοργάνωση. Αλίμονο, όμως, αν γνώμονας της Δύσης είναι η ικανοποίηση των αιτημάτων ενός συμμάχου, που αποδεδειγμένα δεν πτοείται από την πολιτική κατευνασμού των τελευταίων ετών. Από την άλλη, η γεωπολιτική και οικονομική υποχώρηση της Άγκυρας δεν μπορεί παρά να αποτελούν στοιχεία προβληματισμού για το ενδεχόμενο εξαγωγής των εγχώριων κρίσεων της (όχι απαραίτητα στο Αιγαίο, όπως συνέβαινε στο παρελθόν), καθώς επίσης, και της αποτελεσματικότητας διαχείρισης των προσφυγικών ροών. Μένει να διαπιστωθεί αν η Τουρκία, τελώντας σε πίεση, είναι διατεθειμένη να προβεί σε παραχωρήσεις σε ζητήματα του σκληρού πυρήνα της εξωτερικής της πολιτικής χάριν της αναζήτησης μίας συμβιβαστικής φόρμουλας με τη Δύση σε άλλα μέτωπα ή τελικά θα επικρατήσει ο μαξιμαλισμός των τελευταίων ετών. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, η ελληνοκυπριακή πλευρά πρέπει να αποφύγει την παγίδα της τεχνητής κρίσης που τυχόν θα προκαλέσει η Άγκυρα, οδηγώντας τις διαπραγματεύσεις σε ναυάγιο και μεταθέτοντας στη Λευκωσία το βάρος της αποτυχίας.
Ανατροπές με αιχμή του δόρατος την ενέργεια και το προσφυγικό
Η ενέργεια ενδέχεται, επίσης, να αποτελέσει καταλύτη συνεργασιών και υπέρβασης διακρατικών διαφορών εφόσον: η ακριβή εξόρυξη (τα περισσότερα κοιτάσματα είναι deep offshore), εν μέσω της ραγδαίας πτώσης της τιμής του πετρελαίου και της συνακόλουθης στροφής των εταιρειών σε λιγότερο κοστοβόρα και πολιτικά σύνθετα πεδία, προσώρας λειτουργεί περιοριστικά για τις εξαγωγικές δυνατότητες των κρατών της ανατολικής Μεσογείου. Αυτό σημαίνει πως σε πρώτη φάση εξετάζεται σοβαρά η κάλυψη των αναγκών γειτονικών περιοχών, ώστε να εισρεύσουν κεφάλαια που θα διευκολύνουν νέες έρευνες. Αν, λοιπόν, αποκαθίστατο οι σχέσεις Άγκυρας με Τελ Αβίβ και Κάιρο και ταυτόχρονα επιλύονταν το Κυπριακό, η «διψασμένη» τουρκική αγορά, ιδίως στον απόηχο της κρίσης με τη Μόσχα, που ενδέχεται να της αποστερήσει έως και 16 δισ. κ.μ. ρωσικού αερίου, θα φάνταζε ελκυστικός προορισμός. Ο αστάθμητος βέβαια παράγοντας Ερντογάν δε μπορεί να παραγνωριστεί, καθώς η εξάρτηση από ένα απρόβλεπτο δρώντα συνήθως αποφεύγεται, εκτός εάν τα συμφέροντα διασυνδέονται ποικιλοτρόπως. Συνεπώς, με βάση τις τωρινές πραγματικότητες, η Τουρκία θα μπορούσε να αποτελέσει εκ των πελατών αλλά η ανάδειξη της σε ρόλο διαμετακομιστή (κομβικού για την ευρωπαϊκή ασφάλεια τροφοδοσίας) κρίνεται περίπου απαγορευτική.
Το προσφυγικό/μεταναστευτικό ζήτημα έχει προκαλέσει κλυδωνισμούς στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Οι ισορροπίες στο εσωτερικό αρκετών κρατών ανατρέπονται υπέρ ακραίων φωνών που ζητούν λιγότερη κοινοτικότητα και περιχαράκωση στο εθνικό επίπεδο για την αποτελεσματικότερη διαχείριση του προβλήματος. Είναι, όμως, η έλλειψη αλληλεγγύης, η εύκολη μεταβίβαση των ευθυνών και ο προβληματικός συντονισμός που δυσχεραίνουν την κατάσταση. Η στοχοποίηση της Ελλάδας είναι απόρροια των δραματικών ολιγωριών της (χαρακτηριστικά σχεδόν μισό εκατομμύριο δεν καταγράφηκε από τις αρχές το 2015) αλλά και της εντεινόμενης πίεσης που αισθάνονται πολλές ευρωπαϊκές ηγεσίες για άμεση ανάσχεση των ρευμάτων (η Μέρκελ βρίσκεται αντιμέτωπη με εγχώρια αμφισβήτηση που λαμβάνει διαστάσεις κρίσης).
Ασφαλώς, εξίσου ελέγχονται και οι Ευρωπαίοι για τη φειδωλή υποστήριξη (υλικοτεχνικά, διοικητικά, πολιτικά), ενώ δεν έχει υλοποιηθεί κατά το ελάχιστο η πολιτική μετεγκατάστασης (για τους πρόσφυγες) και επαναεισδοχής (για τους οικονομικούς μετανάστες) και συνεχίζονται οι αθρόες ροές από την Τουρκία. Αναντίρρητα, το 2016 ενδέχεται να επιφέρει σοβαρές ανακατατάξεις, διασπάσεις και νέα δεδομένα, εντούτοις, η αποτελεσματική και ουσιαστική διαχείριση του προσφυγικού εκ μέρους της Ευρώπης είναι μία σύνθετη και αβέβαιη προς το αποτέλεσμα διαδικασία. Ως προς την Ελλάδα, ο χρόνος που απομένει για να αντιστρέψει τους εις βάρος της συσχετισμούς συρρικνώνεται δραματικά.
Καταληκτικά, η ανάγκη για συμπράξεις και συντονισμό των δράσεων στην ανατολική Μεσόγειο κρίνεται επιτακτική. Ειδάλλως, κινδυνεύουμε να βιώσουμε παρατεταμένα ανώμαλες καταστάσεις, οι οποίες συν τω χρόνω μπορεί να καταστούν μη αναστρέψιμες.
O Δρ. Κωνσταντίνος Φίλης, Διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων είναι ομιλητής στο Delphi Economic Forum, στην θεματική ενότητα «Ευρωπαϊκό Μέλλον: Κατακερματισμός ή Ενοποίηση», στο Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, το Σάββατο, 27 Φεβρουαρίου 2016. Περισσότερες πληροφορίες στο www.delphiforum.gr