Του Γ. Στείρη Καθηγητή Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ
Ο Νίκος Δήμου επανέρχεται με το βιβλίο «Η αντίσταση στον Δαρβίνο και άλλα 13 ετερόδοξα κείμενα» (εκδόσεις Πατάκη, 2024). Ο συγγραφέας παραθέτει μια σειρά κειμένων, με αφορμή τα οποία έρχεται να σχολιάσει την νεοελληνική πραγματικότητα, σε διαφορετικές όψεις και πτυχές της, με το γνωστό του δηκτικό ύφος και τη διεισδυτική του γραφή.
Τα κείμενα του Νίκου Δήμου αποτελούν συνειδητές ασκήσεις αδιάκοπης ετεροδοξίας. Γιατί μόνο το ετερόδοξο, το ρηξικέλευθο, είναι κατάλληλη τροφή για το πνεύμα. Ο συγγραφέας στον τίτλο προτάσσει ένα από τα κείμενα του βιβλίο του, αυτό που σχετίζεται με την αντίσταση στο δαρβινισμό.
Και αυτό δεν είναι ούτε τυχαίο, ούτε αποτελεί μια απλή προτίμηση του συγγραφέα. Το υπόρρητο νήμα που συνδέει τα περισσότερα κείμενα του βιβλίου είναι η «αναζήτηση νοήματος».
Πέρα από τις όποιες επιμέρους παρατηρήσεις και επισημάνσεις του συγγραφέα, με τις οποίες θα μπορούσε να διαφωνήσει ο αναγνώστης, ο Δήμου στο βιβλίο του προτείνει ένα πολύ ενδιαφέρον ερμηνευτικό κλειδί, το οποίο μας βοηθά να δούμε με άλλο μάτι τη θρησκεία, τη θεολογία, την επιστήμη και την τέχνη.
Οι άνθρωποι ζούμε μέσα σε ένα σύμπαν χαώδες, το οποίο, όπως μας δείχνει η σύγχρονη επιστήμη, δεν φαίνεται να είναι ούτε φιλικό προς τη ζωή, ούτε εύτακτο και οργανωμένο. Στο μεγαλύτερο μέρος του είναι σκοτεινό και αφιλόξενο στη ζωή. Επίσης, μαύρες τρύπες διαλύουν άλλα ουράνια σώματα και κομήτες ή αστεροειδείς συνθλίβουν πλανήτες. Επί χιλιάδες όμως χρόνια οι άνθρωποι, σε διάφορους πολιτισμούς, προσπαθούν να εκλογικεύουν το σύμπαν σαν ένα χώρο τάξης, αρμονίας και κανονικότητας, ένα όλον που, σύμφωνα με τη θεωρία της ανθρωπικής αρχής, υπάρχει για να συντηρεί την ανθρώπινη ζωή.
Ο Δήμου αμφισβητεί αυτή την διαπολιτισμική και διαχρονική αφήγηση, υποστηρίζοντας ότι είναι ένα παρηγορητικό και ανακουφιστικό αφήγημα, το οποίο έρχεται να καλύψει μια βαθιά ανάγκη των ανθρώπων: να νιώθουν ότι δεν είναι έρμαια της τυχαιότητας και ότι η ύπαρξή τους είναι μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου. Έχουμε ανάγκη να ερμηνεύουμε τα πάντα γύρω μας με τρόπο που να βγάζουν νόημα. Νόημα, μάλιστα, ανακουφιστικό. Ο Δήμου συνοψίζει εύληπτα μια σειρά πηγών και επιχειρημάτων ώστε να στηρίξει τη θέση του.
Θεωρεί, μάλιστα, ότι θα μπορούσαμε να έχουμε ένα εξίσου, ή και περισσότερο, ανθρωπιστικό πολιτισμό χωρίς Θεό. Η ηθική και η πολιτική τάξη, με κορωνίδα τα ανθρώπινα δικαιώματα, μπορούν να υπάρχουν στηριγμένα σε αρχές του Λόγου. Αυτή, βέβαια, είναι μια γνωστή θέση, η οποία οδήγησε τον Ντουόρκιν να γράψει το «Θρησκεία χωρίς Θεό» (2011). Εκείνο που χρειάζεται να επισημανθεί στην περίπτωση αυτή είναι ότι η ηθική και το δίκαιο θεμελιώνονται μεταφυσικά εντέλει, οπότε στην πραγματικότητα εισάγεται από το παράθυρο μια νέα θρησκεία, μια θρησκεία του Λόγου μεν, η οποία διαθέτει δε μια δική της ολοκληρωμένη μεταφυσική. Το μεγάλο πρόβλημα με τις θρησκείες του Λόγου, το οποίο έχουν επισημάνει στοχαστές ήδη από τον Μεσαίωνα, είναι ότι είναι φύσει ελιτίστικες και δεν μπορούν να βρίσκουν ευρεία ανταπόκριση και δεν ασκούν επαρκή κοινωνική επίδραση, πράγμα το οποίο αποδέχεται και ο Δήμου σε σημεία του έργου του.
Το βιβλίο δεν απογοητεύει τον αναγνώστη, γιατί είναι γραμμένο έτσι ώστε ο τελευταίος να είναι σε θέση οδηγού. Μπορεί να επιλέξει τι θα διαβάσει και πότε. Παράλληλα, η ποιότητα της επιχειρηματολογίας και η τεκμηρίωση βάζουν τον αναγνώστη σε διάθεση αντιρρητική προς το λόγο του Δήμου, γεγονός που μόνο χρήσιμο είναι, ειδικά σε εποχές που ο δογματισμός περισσεύει στο δημόσιο λόγο.
