Το 2022 επιφύλαξε τεκτονικού χαρακτήρα αλλαγές στο πεδίο της παγκόσμιας οικονομίας, με το 2023 να μπορεί να χαρακτηριστεί ως μία χρονιά, ιστορικών προκλήσεων και -ίσως- εξελίξεων, με τον όρο «πολυκρίσεις» να εμπεδώνεται και να επιβεβαιώνεται από την ίδια την πραγματικότητα.
Η εποχή των πολυκρίσεων
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία την 24η Φεβρουαρίου 2022 διαμόρφωσε νέους συσχετισμούς σε μία ήδη μεταβαλλόμενη παγκόσμια γεωπολιτική και γεωοικονομική τάξη, ιδιαίτερα μετά τον πολυδιάστατο αντίκτυπο της κρίσης Covid-19. Πληθωρισμός, ενεργειακή κρίση, επισιτιστική κρίση, αλλά και ο μη τερματισμός της πανδημίας -με χαρακτηριστική ένδειξη την ενεργή «εστία» της Κίνας, η οποία αποτελεί υγειονομικό και οικονομικό κίνδυνο σε παγκόσμιο επίπεδο-, καθώς και οι ισχυρές κοινωνικές προεκτάσεις τους, αποτελούν μία σειρά προκλήσεων που, φυσικά δεν υφίστανται αυτόνομα και «εν κενώ», αλλά αλληλοσυνδέονται σε έναν ούτως ή άλλως στενά διασυνδεδεμένο οικονομικά πλανήτη. Στο πλαίσιο αυτό, μία σειρά κρίσιμων ερωτημάτων-προκλήσεων αναμένεται να απαντηθούν, έστω εν μέρει, το νέο έτος.
Προς μια νέα μεγάλη ύφεση;
Το ερώτημα εάν βαδίζει η παγκόσμια οικονομία προς μία νέα μεγάλη ύφεση και εάν όντως διαμορφώνονται συνθήκες στασιμοπληθωρισμού με ισχυρή διόγκωση των δημόσιων χρεών -ανασύροντας μνήμες της δεκαετίας του 1970- είναι το βασικότερο στον παγκόσμιο διάλογο, προκαλώντας τη μεγαλύτερη ανησυχία μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση που ξέσπασε στα τέλη της δεκαετίας του 2000 (2007-08) με την κατάρρευση της Lehman Brothers στις ΗΠΑ.
Οι προβλέψεις των διεθνών οικονομικών οργανισμών συγκλίνουν προς τα υφεσιακά σύννεφα που έχουν συσσωρευθεί πάνω από την παγκόσμια οικονομία. «Η παγκόσμια οικονομία αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις. Η ανάπτυξη έχει χάσει τη δυναμική της, ο υψηλός πληθωρισμός έχει διευρυνθεί σε χώρες και προϊόντα και αποδεικνύεται επίμονος. Οι κίνδυνοι στρέφονται προς τα κάτω.
Οι ελλείψεις ενεργειακού εφοδιασμού θα μπορούσαν να ωθήσουν τις τιμές υψηλότερα. Οι αυξήσεις των επιτοκίων, που είναι απαραίτητες για τον περιορισμό του πληθωρισμού, ενισχύουν τις χρηματοοικονομικές ευπάθειες. Ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία αυξάνει τους κινδύνους για το χρέος σε χώρες χαμηλού εισοδήματος και επισιτιστικής ανασφάλειας» υπογράμμισε ο ΟΟΣΑ στο τελευταίο του Εconomic Outlook, συνοψίζοντας σε λίγες γραμμές την πολυπλοκότητα της συνθήκης.
Σύμφωνα με το World Economic Outlook του ΔΝΤ που δημοσιεύθηκε τον περασμένο Οκτώβριο η παγκόσμια ανάπτυξη αναμένεται να συρρικνωθεί, από το 6,0% σtο 3,2% το 2022 και 2,7% το 2023, με το Ταμείο να σημειώνει ότι είναι το πιο αδύναμο προφίλ ανάπτυξης από το 2001 με εξαίρεση την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και το ξέσπασμα του Covid-19.
Πληθωρισμός, νομισματικές πολιτικές και ο κίνδυνος της συσσώρευσης χρέους
Με ισχυρές τις πληθωριστικές πιέσεις, οι κεντρικές τράπεζες (Fed, EKT, κ.ά.) άφησαν πίσω τη χαλαρή νομισματική πολιτική ανεβάζοντας σημαντικά τα επιτόκιά τους. Τον Δεκέμβριο, το βασικό επιτόκιο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας διαμορφώθηκε στο 2,5%, έναντι 0% της αρχής του έτους (και αρνητικού ποσοστού μέσα στο 2021). Στις 14 Δεκεμβρίου η Fed αύξησε τα επιτόκιά της σε υψηλά 15 ετών, με το βασικό επιτόκιο της ομοσπονδιακής κεντρικής τράπεζας να φτάνει το 4,25-4,50% (και με προοπτικές να αυξηθεί από το νέο έτος), ακολουθώντας τέσσερις διαδοχικές αυξήσεις 75 μονάδων βάσης.
Η σύσφιγξη όμως της νομισματικής πολιτικής δεν επέρχεται δίχως τίμημα. Το ζήτημα του της «εκτόξευσης» του παγκόσμιου χρέους και ιδιαίτερα η δυνατότητα αποπληρωμής του από υπερχρεωμένες αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες γίνεται ολοένα και δυσκολότερο με την αύξηση των επιτοκίων. Το Διεθνές Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικών (IIF) υπολόγισε στην τελευταία έκθεσή του ότι το χρέος που έχει συσσωρευθεί στον πλανήτη ανέρχεται στα 290 τρισ. δολάρια, έχοντας σημειώσει αύξηση πάνω από το 1/3 σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία. Τον περασμένο Οκτώβριο, έκθεση του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για την Ανάπτυξη (UNDP) προειδοποιούσε ότι 54 αναπτυσσόμενες οικονομίες (μέσου και χαμηλού εισοδήματος) αντιμετωπίζουν σοβαρό ζήτημα χρέους.
Το στοιχείο αυτό αποκτά πρόσθετη βαρύτητα αν υπολογιστεί ότι οι χώρες αυτές αντιστοιχούν στο 18% του παγκόσμιου πληθυσμού, σε πάνω από το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει υπό συνθήκες ακραίας φτώχειας και 28 εξ αυτών είναι μέσα στις 50 πιο ευάλωτες χώρες του κόσμου σε ό,τι αφορά τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης.
Το στοίχημα του νέου δημοσιονομικού πλαισίου της ΕΕ
Στα καθ’ ημάς, στην Ευρώπη, το ζήτημα της διαμόρφωσης ενός νέου δημοσιονομικού πλαισίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθίσταται ως επείγουσα προτεραιότητα, ώστε να αρχίσει η εφαρμογή των κανόνων του από το επόμενο έτος, ιδιαίτερα από τη στιγμή οι χώρες του ευρωπαϊκού Νότου -εξαιτίας και του βάρους διαχείρισης των αναγκών της πανδημίας- εμφανίζουν πολύ υψηλά δημόσια χρέη.
Η πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που κατατέθηκε στον δημόσιο διάλογο στις 9 Νοεμβρίου αποτελεί ένα βήμα προς θετική κατεύθυνση και μία σοβαρή βάση συζήτησης και συμβιβασμών. Παρά το ότι διατηρεί τα υφιστάμενα όρια του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης (3% για το έλλειμμα και 60% για το χρέος) δίνει περιθώρια ευελιξίας στις υπερχρεωμένες χώρες ώστε να έχουν μία ομαλή πορεία προς τον περιορισμό του χρέους.
Πιο συγκεκριμένα, θετικά σημεία της πρότασης της Επιτροπής είναι ότι
α) αναφέρει ρητά πως πέρα από τον στόχο της βιωσιμότητας του χρέους, οι νέοι κανόνες πρέπει να υπηρετούν και τους στόχους της βιώσιμης και συμπεριληπτικής ανάπτυξης ως ενδογενώς συνδεδεμένους με τη βιωσιμότητα του χρέους, ενώ
β) η ένταση του ρυθμού δημοσιονομικής προσαρμογής θα λαμβάνει υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες των κρατών-μελών. Ταυτόχρονα όμως περιέχει και ασαφή σημεία και ανοιχτά ζητήματα, αφού δεν προβλέπει μία κεντρική δημοσιονομική ικανότητα (Central Fiscal Capacity) και έκδοση κοινού ευρωπαϊκού χρέους, μην απαντώντας επί τις ουσίας σε διαρθρωτικές αδυναμίες της ΕΕ [1]. Οι επόμενοι μήνες και ιδιαίτερα η διαπραγμάτευση μεταξύ Βρυξελλών και κρατών-μελών θα δείξουν προς τα πού θα βαδίσει η οικονομική διακυβέρνηση της ΕΕ τα επόμενα χρόνια, στοιχείο κρίσιμο για την πορεία του ευρωπαϊκού πρότζεκτ.
Θα αντέξουν οι κοινωνίες τις έντονες πιέσεις της κρισιακής συνθήκης;
Οι ασφυκτικές συνθήκες που έχουν δημιουργήσει οι πληθωριστικές πιέσεις, με την κατακόρυφη άνοδο του κόστους διαβίωσης και την ισχυρή αύξηση του κόστους στην ενέργεια όπως είναι φυσιολογικό δημιουργούν συνθήκες έντονης κοινωνικής επισφάλειας και κινδύνους διάρρηξης της κοινωνικής συνοχής τόσο στις αναπτυσσόμενες χώρες όσο και στις αναπτυγμένες.
Ο Δείκτης Παγκόσμιας Αβεβαιότητας (World Uncertainty Index) που δημοσίευσε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο αποτυπώνει τις τάσεις. Mε την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία ο Δείκτης, που μετρά την αβεβαιότητα σε 143 χώρες, ανέβηκε κατακόρυφα -εκ νέου μετά την πανδημία- αποτυπώνοντας τον περασμένο Απρίλιο τον οικονομικό αντίκτυπο της αναταραχής. Έκτοτε, το ποσοστό αβεβαιότητας περιορίστηκε σχετικά, αλλά παραμένει υψηλό.
Οι επιπτώσεις του πληθωρισμού στο εισόδημα και τους μισθούς των εργαζομένων αποτελούν μία εξίσου σημαντική πτυχή που εγκυμονεί αναταραχή. «Οι πολλαπλές παγκόσμιες κρίσεις που αντιμετωπίζουμε έχουν οδηγήσει σε μείωση των πραγματικών μισθών. Έχουν φέρει δεκάδες εκατομμύρια εργαζομένους σε δεινή κατάσταση καθώς αντιμετωπίζουν αυξανόμενες αβεβαιότητες», δήλωσε ο Γενικός Διευθυντής της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΙLO), Gilbert F. Houngbo, με αφορμή πρόσφατη έκθεση.
«Η εισοδηματική ανισότητα και η φτώχεια θα αυξηθούν εάν δεν διατηρηθεί η αγοραστική δύναμη των πιο χαμηλόμισθων. Επιπλέον, μια τόσο αναγκαία μετα-πανδημική ανάκαμψη θα μπορούσε να τεθεί σε κίνδυνο. Αυτό θα μπορούσε να τροφοδοτήσει περαιτέρω κοινωνικές αναταραχές σε όλο τον κόσμο και να υπονομεύσει τον στόχο της επίτευξης ευημερίας και ειρήνης για όλους» πρόσθεσε.
Παγκοσμιοποίηση και σύγχρονες προκλήσεις για τον πλανήτη
Το 2023 όμως αναμένεται να έχει σημαντικές εξελίξεις και σε επίπεδο τάσεων και σύγχρονων παγκόσμιων πολιτικοοικονομικών προκλήσεων όπως το μέλλον της παγκοσμιοποίησης και η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.
Με το ξέσπασμα της γεωπολιτικής κρίσης στην Ουκρανία και με την ενίσχυση των κυρώσεων της Δύσης απέναντι στη Ρωσία και με τα ενεργειακά αντίποινα της Μόσχας, ένα από τα βασικά ερωτήματα που προέκυψαν ήταν αν όντως βιώνουμε το τέλος της παγκοσμιοποίησης.
H διελκυστίνδα Δύσης – Ρωσίας οδήγησαν σε μία αρχική «σχηματοποίηση» των πολιτικοοικονομικών μπλοκ σε έναν ήδη διαμορφούμενο πολυπολικό κόσμο:
Από τη μία πλευρά η Δύση (Ηνωμένες Πολιτείες – Ευρώπη) και από την άλλη Ρωσία – Κίνα και κάπου ενδιάμεσα και σε στάση αναμονής δυνάμεις όπως η Ινδία προκάλεσαν μία έντονη συζήτηση περί εμπεδωμένης πλέον απο-παγκοσμιοποίησης και οριστικού τέλους των επιταγών της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης όπως εφαρμόστηκε τις περασμένες δεκαετίες.
Οι σχετικές εκτιμήσεις, όμως, μπορούν να χαρακτηριστούν πρώιμες. Υποστηρικτές διαφορετικών προσεγγίσεων σε σχέση με αυτήν της από-παγκοσμιοποίησης κάνουν λόγο για μία παγκοσμιοποίηση με διαφορετικά χαρακτηριστικά [2], μία μεταβαλλόμενη παγκοσμιοποίηση.
Η εξέλιξη των εντάσεων (Ουκρανία, Ταΐβάν, κ.ά.) θα καθορίσουν και το εάν θα ενισχυθεί η τάση του γεωπολιτικού κατακερματισμού και εάν τα υφιστάμενα μπλοκ που προαναφέρθηκαν θα περιχαρακωθούν πολιτικά και οικονομικά ή εάν η ισχυρή αλληλεξάρτηση και οι οικονομικοί κίνδυνοι της από-παγκοσμιοποίησης θα οδηγήσουν σε εκτόνωση και διάθεση ενίσχυσης της διεθνούς συνεργασίας.
Το «δίλημμα» αυτό επηρεάζει και μία σύγχρονη πρόκληση για όλο τον πλανήτη, αυτή της κλιματικής κρίσης. Το ζήτημα της ανάγκης εξεύρεσης πόρων αναπτυσσόμενων οικονομιών για την κλιματική προσαρμογή έχει δημιουργήσει κινδύνους νέων διεθνών διενέξεων. Η πρόσφατη Διάσκεψη του ΟΗΕ για τη Κλιματική Αλλαγή (COP27) έθεσε τις κατευθυντήριες γραμμές για την πράσινη μετάβαση και την αντιμετώπιση των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής, αλλά άφησε και ανοικτά ανοιχτά ζητήματα με αβέβαιη εξέλιξη υπό την παρούσα συγκυρία [3].
Λύσεις με κλειδί τη διεθνή συνεργασία
Όλες οι προαναφερθείσες προκλήσεις διαμορφώνουν μία δύσκολη πραγματικότητα στην οποία δεν χωρούν «μαγικές λύσεις», αφού πρόκειται για μία πολυπαραγοντική κρισιακή συγκυρία. Ωστόσο εφικτές λύσεις υπάρχουν, με απαραίτητη προϋπόθεση την ισχυροποίηση της διεθνούς συνεργασίας, με τη συμμετοχή όλων των ισχυρών «παικτών», χωρίς αποκλεισμούς.
Λύση για το 2023 θα πρέπει να αποτελέσει μία λογική αντίθετη από αυτή των πολλαπλών διεθνών ανταγωνισμών που σημάδεψαν το έτος που πέρασε. Στο πλαίσιο αυτό:
i) ο τερματισμός του πολέμου στην Ουκρανία μέσω διπλωματικής λύσης και όχι μέσω συνέχισης ενός φαύλου κύκλου ανταλλαγής κυρώσεων μεταξύ Ρωσίας και Δύσης κρίνεται επιτακτική ανάγκη για αποκλιμάκωση του συνόλου των υπόλοιπων κρίσεων.
ii) Οι διεθνείς οικονομικοί οργανισμοί, ως εγγυητές της εύρυθμης λειτουργίας καλούνται να αναλάβουν σημαντικό ρόλο στην παρούσα οικονομική κρίση και ιδιαίτερα μέσω της στήριξης των αναπτυσσόμενων χωρών, με βασική κατεύθυνση την άμβλυνση και μη περαιτέρω όξυνση των διεθνών και περιφερειακών ανισοτήτων.
iii) Mε εντεινόμενη την κοινωνική επισφάλεια οι κυβερνήσεις καλούνται να απορροφήσουν μέρος του βάρους που υφίστανται οι κοινωνικές ομάδες, ιδιαίτερα οι πλέον ευάλωτες (βλ. μέτρα που υιοθέτησε η κυβέρνηση της Ισπανίας).
iv) Σημαντικό κριτήριο στις αποφάσεις των κρατών, αλλά και των περιφερειακών οργανισμών (όπως ΕΕ) θα πρέπει να είναι οι επείγουσες ανάγκες της συγκυρίας και η προσαρμογή της χάραξης της πολιτικής σε αυτές, όπως για παράδειγμα οι χρηματοδοτικές ανάγκες για την πράσινη και την ενεργειακή μετάβαση. Επιμονή προς διατήρηση κανόνων και πολιτικών που εξέφραζαν ανάγκες περασμένων ετών (όπως το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης) όχι μόνο δεν θα απαντήσουν στις υφιστάμενες «πολυκρίσεις», αλλά θα τις οξύνουν και θα προκαλέσουν νέες.
***
[1] Βλ. Κείμενο εργασίας του Γιώργου Ιωαννίδη στο Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, Κριτική επισκόπηση της πρότασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την αναθεώρηση του Ευρωπαϊκού Δημοσιονομικού Πλαισίου. Διαθέσιμο εδώ: https://bit.ly/3Ilw8uC
[2] Για παράδειγμα, ο Branco Milanovic κάνει λόγο για μία νέα παγκοσμιοποίηση με έμφαση στην εργασία και όχι στην ελεύθερη ροή κεφαλαίων. Βλ. https://www.socialeurope.eu/the-beginning-of-a-new-globalisation
[3] Βλ. Αφιέρωμα του Παρατηρητηρίου Βιώσιμης Ανάπτυξης του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, Η επόμενη μέρα για το κλίμα & τον πλανήτη: Παγκόσμιες προκλήσεις μετά την COP27. Διαθέσιμο εδώ: https://bit.ly/3GpxNx1