Το γεγονός ότι η Ελληνική Πολιτεία υποβαθμίζει συστηματικά το ζήτημα της Μικρασιατικής Καταστροφής κατεδείχθη και φέτος παρότι επρόκειτο για την επέτειο των 100 χρόνων από αυτήν, την οποία μόνο οι… Τούρκοι εόρτασαν δεόντως. Έτσι δεν πραγματοποιήθηκαν καθόλου εκδηλώσεις της Πολιτείας ούτε πραγματοποιήθηκαν επίσημες εκδηλώσεις στα σχολεία.
Σε σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου μου, 1909-1922, Επανάσταση και Αντεπανάσταση στην Ελλάδα, που παρατίθεται συνεπτυγμένο εδώ παραθέτω τη σχετική συζήτηση των τελευταίων δεκαετιών.
Γ.Κ.
Αποκαλυπτική υπήρξε η συζήτηση που διεξήχθη το 2001 για το εάν το «1922» αποτέλεσε εν τέλει «Καταστροφή» ή «Γενοκτονία» του μικρασιατικού ελληνισμού. Πράγματι, στις 24 Σεπτεμβρίου 1998, η Βουλή είχε συζητήσει και ψήφισε ομοφώνως την καθιέρωση της 14ης Σεπτεμβρίου ως «ημέρας εθνικής μνήμης της γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το τουρκικό κράτος». Ωστόσο, αυτή η απόφαση έμεινε κενό γράμμα διότι το προεδρικό διάταγμα που είχε υπογραφεί στις 9.2.2001 «πάγωσε» εν συνεχεία, μετά από πολλές εμφανείς και αφανείς παρεμβάσεις, και αφαιρέθηκε ο όρος «γενοκτονία».
Έγραφε ο Νίκος Φίλης στην εφημερίδα Αυγή:
Ο πρόεδρος του ΣΥΝ, Ν. Κωνσταντόπουλος, ζήτησε «να επανεξεταστεί η απόφαση της Βουλής των Ελλήνων για «γενοκτονία», τονίζοντας ότι πρόκειται για ανιστόρητη και αντιεπιστημονική άποψη. Ο πρόεδρος των «Φιλελευθέρων», Στ. Μάνος, ζήτησε να μην προωθηθεί το σχ. Π.Δ. Πιο συμβιβαστική η Ντόρα Μπακογιάννη χαρακτήρισε πρόχειρη και καιροσκοπική την προώθησή του, σημειώνοντας ότι βλάπτεται η διεθνής εικόνα της χώρας1.
Στα Νέα της 24.2. 2001 διαβάζουμε περισσότερες λεπτομέρειες:
Η απόφαση για την έκδοση Προεδρικού Διατάγματος συνέπεσε με την απόφαση του γαλλικού κοινοβουλίου να αναγνωρίσει τη γενοκτονία των Αρμενίων και προκάλεσε την έντονη αντίδραση της Τουρκίας. Παρά το ότι η ψήφιση του νόμου είχε γίνει ομόφωνα… μια μερίδα του πολιτικού κόσμου αναθεώρησε τη στάση της, ζητώντας την ακύρωση του νόμου, υιοθετώντας το σκεπτικό ότι ο όρος γενοκτονία δεν ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα. Επανεξετάζοντας τα δεδομένα, και λαμβάνοντας υπ’ όψιν της την ελληνο-τουρκική προσέγγιση των τελευταίων ετών, η κυβέρνηση αποφάσισε να απαλείψει τον όρο γενοκτονία από το επίμαχο Προεδρικό Διάταγμα2.
Ο Άγγελος Ελεφάντης θα γράψει πως δεν υπάρχει κανένας λόγος να αναγορεύσουμε την 14η Σεπτεμβρίου του 1922, σε ημέρα εθνικής μνήμης διότι αντίθετα πρόκειται για «ημέρα εθνικής αμνησίας» («14 Σεπτεμβρίου: Ημέρα εθνικής αμνησίας», Τα Νέα, 24.2.2001) :
Δεν γνωρίζω αν το ελληνικό κράτος έχει χαρακτηρίσει κάποια άλλη ημερομηνία… ως ημέρα «εθνικής μνήμης». Υπάρχουν οι επίσημες εθνικές εορτές και πολλές άλλες ιστορικές επέτειοι... δεν υπάρχει κάποιος ειδικός λόγος ώστε η 14η Σεπτεμβρίου να εξαρθεί ως ημέρα εθνικής μνήμης. Όλη η Ιστορία πρέπει να είναι αντικείμενο εθνικής, δηλαδή συλλογικής, μνήμης.
Η Μικρασιατική Καταστροφή δεν είναι πλέον ένα από τα το σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα ολόκληρης της ελληνικής ιστορίας, δεν σημαδεύει καταλυτικά την ιστορική μας διαδρομή, δεν σφραγίζει την ίδια μας την καθημερινότητα· όχι, διότι «όλη η ιστορία πρέπει να γίνει αντικείμενο μνήμης»! Και ο Ελεφάντης προχωρά πιο πέρα στον ιστορικό αναθεωρητισμό της Αριστεράς:
Στη συλλογική, λοιπόν, συνείδηση, από το 1922 μέχρι σήμερα, η Μικρασιατική Καταστροφή ήταν καταστροφή… που ήλθε ως συνέπεια του ελληνικού μεγαλοϊδεατισμού. Επήλθε ως συνέπεια ενός αιματηρού πολέμου στον οποίο η Ελλάδα όχι μόνον ήρξατο πρώτη χειρών αδίκων, αλλά ενεπλάκη σε ένα αδιέξοδο για σκοπούς κατακτητικούς και όχι απελευθερωτικούς... Έχοντας υιοθετήσει τη χίμαιρα των «πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων», που και τις δυνάμεις της υπερέβαινε και για τη δικαιολογημένη αντίσταση του τουρκικού λαού αδιαφορούσε και την τότε διεθνή συγκυρία υποτιμούσε, ενεπλάκη σε έναν αδυσώπητο πόλεμο... (Τα Νέα, ό.π.)
Δεν αναφέρεται έστω κάποια τουρκική ευθύνη στις σφαγές που προηγήθηκαν, για να μη μιλήσουμε γι’ αυτές που ακολούθησαν. Τίποτε δεν προηγήθηκε για δέκα ολόκληρα χρόνια –1908 έως 1918– από την τουρκική πλευρά! Και όμως, για τον Ά. Ελεφάντη, «η Ελλάδα ήρξατο χειρών αδίκων», η δε Τουρκία είχε όλα τα δίκαια με το μέρος της και, στη χειρότερη περίπτωση, «υπήρξαν εκατέρωθεν παραβιάσεις και αγριότητες εις βάρος των αμάχων πληθυσμών». Συνεπώς, δεν υπάρχει καμία βάση για αναφορά σε γενοκτονία, ούτε καν σε «ημέρα εθνικής μνήμης». Πρόκειται, αντίθετα, για «ημέρα ιστορικής αμνησίας»!
Ιδού, λοιπόν, το νόημα που θέλει να προσδώσει στην «Καταστροφή» αυτός ο ιστορικός αναθεωρητισμός: πρόκειται για μια «Καταστροφή» που εμείς οι ίδιοι προκαλέσαμε. Τα δυόμισι εκατομμύρια των Ελλήνων της οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν αποτελούσαν εθνικοαπελευθερωτικό διακύβευμα! Όχι μόνον επιζητείται η «εθνική αμνησία» αλλά και συρρικνώνεται μικρόψυχα το 1922 σε ένα απλό πολιτικό «γεγονός»· συσκοτίζεται η διάσταση ενός επίλογου 3.000 χρόνων ιστορίας: η γλώσσα του Ομήρου και του Ηράκλειτου δεν θα ξανακουσθεί στις ακτές της Ιωνίας. Ναι, δεν υπάρχει σημαντικότερη ημέρα μνήμης για τον νεότερο ελληνισμό από την 14η Σεπτεμβρίου!
O Δημήτρης Σκάλκος, μέλος της Ε.Ε. των «Φιλελεύθερων», θα προσθέσει τη δική του πινελιά στη συζήτηση που διεξήχθη στην Αυγή.
...ορισμένοι κύκλοι, μοιάζουν να αισθάνονται άβολα με την διαφαινόμενη(;) προοπτική εξομάλυνσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων... Οι συνηθισμένοι κήρυκες της μισαλλοδοξίας… υιοθετούν μία βαθιά συντηρητική προσέγγιση των πραγμάτων. Με το βλέμμα στραμμένο στο παρελθόν, κινούνται σε νεκρό χρόνο, αιχμάλωτοι ενός α-χρονικού ιστορικισμού (Αυγή, 27.3.2001).
Το στέλεχος της Φιλελεύθερης Δεξιάς, σε αγαστή σύμπνοια με τους εκφραστές της Αριστεράς, υποστηρίζει πως το πρόβλημα που δυσχεραίνει τις «απόπειρες προσέγγισης» είναι «η σκιά της ιστορίας» και όχι βέβαια η σκιά των τουρκικών τεθωρακισμένων στην Κύπρο και των τουρκικών αεροπλάνων πάνω από τα ελληνικά νησιά! Και δεν κατανοεί πως η προσκόλλησή μας στον «α-χρονικό ιστορικισμό» αποτελεί έσχατο ανάχωμα στην επιχειρούμενη μεταβολή μας σε κράτος υποτελές στον νεοοθωμανικό επεκτατισμό.
Πότε άρχισαν οι διωγμοί του ελληνισμού
Σύμφωνα με την κυρίαρχη, τουλάχιστον μέχρι χθες, εθνομηδενιστική αφήγηση για το 1922, η Μικρασιατική Καταστροφή αποτέλεσε τη συνέπεια της «ιμπεριαλιστικής εξόρμησης» του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία. Η Τουρκία με τον Κεμάλ πραγματοποίησε μια εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση και έριξε τον ελληνικό στρατό στη θάλασσα και η ήττα του ελληνικού στρατού συμπαρέσυρε στην Καταστροφή και τους ελληνικούς πληθυσμούς, οι οποίοι υπέστησαν σφαγές και διώξεις, διότι συνταυτίστηκαν με τον κατακτητικό ελληνικό στρατό. Αυτό το σχήμα ήταν, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, κυρίαρχο μέσα στις ηγέτιδες ελίτ, στα πανεπιστήμια και –γιατί όχι;– στη Μέση Εκπαίδευση.
Έτσι αποσιωπάται το γεγονός πως το σχέδιο της εκδίωξης των χριστιανών προηγείται κατά πολύ της ελληνικής απόβαση, και πως οι διώξεις και εκτοπίσεις του 1913-1918, εντάσσονταν στο ίδιο μακροπρόθεσμο σχέδιο με την Αρμενική Γενοκτονία. Διαβάζουμε τον ιστορικό Αλέξη Αλεξανδρή:
Από τον Αύγουστο του 1909 τέθηκε σε εφαρμογή ο εμπορικός αποκλεισμός των Ελλήνων εμπόρων... Η κατάσταση έγινε δυσχερέστερη τον Ιούνιο του 1913, όταν η τριανδρία του Κομιτάτου, οι Εμβέρ, Ταλαάτ και Τζεμάλ, αναδείχθηκε πλέον πανίσχυρη…
Κατά τη διάρκεια του πολέμου, το κύμα των ανθελληνικών διωγμών επιτάθηκε και κορυφώθηκε με τη δημιουργία των διαβόητων ταγμάτων εργασίας (Amele Taburlari)... Από το 1913 μέχρι το 1918, γύρω στους 130.000 Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας βρήκαν καταφύγιο στην ελληνική Μακεδονία, 70.000 στα νησιά του Αιγαίου και 30.000 στη νότια Ελλάδα. Άλλοι 50.000 εκτοπίστηκαν στη μικρασιατική ενδοχώρα3.
Στην ίδια την Αυγή, θα δημοσιευτεί το κείμενο ενός αγανακτισμένου αναγνώστη της εφημερίδας, του Δ.Α. Μαυρίδη, ως προς το μέγεθος της γενοκτονίας:
Οι αριθμοί που θα παραθέσουμε οφείλονται στον Α.Α. Πάλλη (1883-1975): (Διαβάζουμε) στον Α΄ τόμο του «ΔΚΜΣ» το 1977. Ο πρώτος διωγμός έγινε το 1914… Ένας αριθμός από 86.363 πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στις ελεύθερες ελληνικές περιοχές. Οι μεγάλοι οργανωμένοι διωγμοί του 1915 και εφεξής, όταν 483.212 άτομα από τα παράλια της Μ. Ασίας, την Αν. Θράκη και τον Πόντο εκτοπίσθηκαν στα ενδότερα της Ανατολής, μετά από υπόδειξη του Γερμανού αρχιστράτηγου του τουρκικού στρατού, Λίμαν φον Σάντερς…, επαναπατρίσθηκαν δε μόλις 200.000 άτομα. Έχουμε απώλεια που ανέρχεται σε 280.000 άτομα. Ο Α.Α. Πάλλης υπολόγισε τις απώλειες των ρωμαίικων πληθυσμών κατά τα τραγικά γεγονότα του 1922 σε τουλάχιστον 640.000 άτομα. Οι υπολογισμοί αυτοί αφήνουν ένα σύνολο απωλειών περί τα 920.000 άτομα… Ποιος και γιατί λοιπόν «επιβάλλει αναθεώρηση της ιστορίας»;4
Σύμφωνα δε με τον Άγγελο Συρίγο και τον Ευάνθη Χατζηβασιλείου, από το 1913 μέχρι την Ανακωχή, τον Οκτώβριο του 1918, οι Έλληνες που είχαν διωχθεί από τα σπίτια τους κυμαίνονταν από 500.000 έως 755.0005. Όσο για τα θύματα της Καταστροφής, σύμφωνα με τους Αλεξανδρή και Κιτρομηλίδη, πρέπει να ανέρχονται σε 700.000 άτομα, «αριθμός που σαφώς δίνει τη διάσταση γενοκτονίας σε βάρος του ελληνισμού της Ανατολίας»6.
Είναι προφανές πως ο διαμελισμός της οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η δημιουργία νέων εθνικών κρατών –και τουρκικού και κουρδικού– αποτελούσε μονόδρομο για την επιβίωση των διαφορετικών εθνών και εθνοτήτων. Τα περί «ελληνικής ιμπεριαλιστικής επίθεσης» στην «εθνικοαπελευθερωτική» Τουρκία αποτελούν τεράστιο ιστορικό ψεύδος.
Αντιθέτως, η επιτυχία αυτού του «εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα» επέτρεψε στη μειοψηφία, τους Οθωμανούς Τούρκους, να εξανδραποδίσουν τους χριστιανικούς πληθυσμούς και να ενσωματώσουν βιαίως τους λοιπούς μουσουλμανικούς πληθυσμούς σε μια εκ των άνω κατασκευασμένη τουρκική ταυτότητα. Και μόνον η αντίσταση των Κούρδων και η παρουσία των Αλεβίδων υπενθυμίζουν σήμερα το πολυεθνικό, μουσουλμανικό –μη τουρκικό– μωσαϊκό της Μικράς Ασίας.
Μόνο με μια τόσο παραμορφωτική ερμηνεία της Καταστροφής θα μπορούσε να προβάλλεται ο «ιμπεριαλιστικός χαρακτήρας» του ελληνικού κράτους, να υποστηρίζεται η «αυτονομία» της Μακεδονίας, να κατασυκοφαντείται το αίτημα της Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα ως «εθνικιστικό», όπως και κάθε αναφορά στη Βόρειο Ήπειρο· να δικαιολογείται η τουρκική εισβολή το 1974· να αναγνωρίζεται το δικαίωμα των Σλαβομακεδόνων να αυτοαναγορεύονται «Μακεδόνες, απόγονοι του Μ. Αλεξάνδρου». Όλα είναι επιτρεπτά εφόσον στρέφονται κατά της «ιμπεριαλιστικής πατρίδας».
«Οργάνωση εκδηλώσεων μνήμης της 14ης Σεπτεμβρίου»
Εξ ου και ο συναγερμός που προκάλεσε το ζήτημα της αναγνώρισης της γενοκτονίας διότι, στο εξής, η λέξη «Καταστροφή» θα παρέπεμπε στη γενοκτονία-εθνοκάθαρση που διέπραξε ο τουρκισμός και όχι βέβαια στον «ελληνικό επεκτατισμό».
Επειδή όμως είχε γίνει το «λάθος» να ψηφιστεί στη Βουλή ομοφώνως, το 1998, η αναγνώριση της γενοκτονίας, εξεδόθη τελικώς, με τρία χρόνια καθυστέρηση –μετά την πίεση της κοινής γνώμης και των Προσφυγικών Οργανώσεων–, ένα νέο ΠΔ, το 304/2001 (ΕΦΚ 207, 27.09.2001), με τον ένοχο τίτλο της μεταπολιτευτικής νεογλώσσας: «Οργάνωση εκδηλώσεων μνήμης της 14ης Σεπτεμβρίου»! Στον τίτλο δεν περιλαμβάνεται ο όρος γενοκτονία και μόνο στο εδάφιο 1 γίνεται αναφορά στη σχετική απόφαση της Βουλής. Τονίζεται μάλιστα, πως το ΠΔ εκδίδεται σύμφωνα με: «4. Την από 25.10.1998 γνώμη της Ομοσπονδίας Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος». Εντέχνως, το ελληνικό κράτος απεκδύεται των ευθυνών του και αφήνει να εννοηθεί πως το ζήτημα αφορά τις προσφυγικές οργανώσεις, τις οποίες δήθεν αναβαθμίζει για να… υποβαθμίσει το αίτημά τους να αναληφθεί από την ίδια την Πολιτεία.
Στο εδάφιο 5 υπογραμμίζεται πως, «από τις διατάξεις του παρόντος διατάγματος δεν προκαλείται δαπάνη σε βάρος του κρατικού προϋπολογισμού». Δεν πρόκειται δηλαδή για εκδηλώσεις της Πολιτείας με το ανάλογο κόστος, αλλά απλώς για: «6 … τέλεση δοξολογιών, εκφώνηση ομιλιών και κατάθεση στεφάνου…, στις οποίες προσκαλούνται εκπρόσωποι των προσφυγικών σωματείων και οργανώσεων των γυναικών…»
Δηλαδή, η ελληνική Πολιτεία ΔΕΝ ανακηρύσσει την 14η Σεπτεμβρίου σε εθνική επέτειο μνήμης του ελληνισμού, με ανάλογες εκδηλώσεις, στη Βουλή, στο προεδρικό Μέγαρο, στα σχολεία κ.λπ., αλλά την περιορίζει σε μια δευτερεύουσα εκδήλωση με δοξολογίες, παρόντων των προσφυγικών σωματείων και των…γυναικών (επιφορτίζονται ίσως με τα μοιρολόγια). Η σημασία της συρρικνώνεται ακόμα περισσότερο, καθώς πρόκειται για… κινητή «ημέρα μνήμης». Διαβάζουμε στο 2ο άρθρο του ΠΔ, και μάλιστα σε άψογα ελληνικά (sic): «Αν η 14η Σεπτεμβρίου δεν συμπίπτει να είναι ημέρα Κυριακή (!), ο εορτασμός γίνεται την πρώτη Κυριακή μετά την 14η Σεπτεμβρίου».
Δεν υπήρχε λόγος, λοιπόν, να ανησυχήσει ιδιαίτερα ο Συνασπισμός, o Ελεφάντης, το ΚΚΕ, οι «Φιλελεύθεροι», η κ. Μπακογιάννη, ο πρωθυπουργός κ. Σημίτης, για το πώς θα εκλάβουν οι Τούρκοι την «ημέρα μνήμης»: πρόκειται απλώς για κάποιες δοξολογίες, «χωρίς κόστος για τον Προϋπολογισμό». Το εξαιρετικά σύντομο ΠΔ υπογράφουν, δε, ο υφυπ. Εσωτερικών Κωνσταντίνος Καϊσερλής, και ο υπουργός Πολιτισμού Ευάγγελος Βενιζέλος. Το δε αριστοτεχνικά φιλοτεχνημένο «σενάριό» του, μάλλον παραπέμπει σε μια συγκεκριμένη γραφίδα...
Και έτσι, υπέρτατη καταισχύνη, ελληνική πολιτεία δεν είχε το θάρρος να πράξει αυτό που έπραξε πανηγυρικά η... Πολιτεία της Νέας Υόρκης στις 6 Οκτωβρίου 2002:
…Τέτοια ιστορικά γεγονότα είναι η Καταστροφή της Πόλης της Σμύρνης και η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου και της Μικράς Ασίας... Οι Έλληνες αυτοί, των οποίων οι πρόγονοι ζούσαν στην περιοχή της σημερινής Βόρειας Τουρκίας, κοντά στη Μαύρη Θάλασσα, για περισσότερα από τρεις χιλιάδες χρόνια, αποδεκατίστηκαν από τις Αρχές της Τουρκίας ώστε να εκδιωχθούν από τις προγονικές τους πατρίδες μαζί με τους Αρμενίους και τους Ασσυρίους... Ελληνικές πόλεις και χωριά καταστράφηκαν ολοσχερώς ενώ εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες σφαγιάστηκαν. Όσοι επιβίωσαν εξορίστηκαν και σήμερα μαζί με τους απογόνους αποτελούν μέρος του ελληνισμού της διασποράς.
Γι’ αυτούς τους λόγους, εγώ ο George E. Pataki, Κυβερνήτης της Πολιτείας της Ν. Υόρκης, με το παρόν, αναγνωρίζω την 6η Οκτωβρίου του 2002, 80ή επέτειο της Μικρασιατικής Καταστροφής και του αφανισμού των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ως ημέρα μνήμης για τη Νέα Υόρκη.
Η Μικρασιατική Γενοκτονία θα είναι στο εξής ημέρα μνήμης για τη Ν. Υόρκη, ημέρα «αμνησίας» για τους Έλληνες «προοδευτικούς» και ημέρα καταισχύνης για την Πολιτεία, όπως κατέδειξε εμφατικά και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισε και τα εκατό χρόνια από την Καταστροφή, το 2022.
***
Απόσπασμα από το βιβλίο του Γιώργου Καραμπελιά, 1909-1922 Επανάσταση και Αντεπανάσταση στην Ελλάδα που θα παρουσιαστεί την Τετάρτη 30 Νοεμβρίου στις 19.00, στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσό, πλ. Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8
Για το βιβλίο θα μιλήσουν:
Βασίλειος Κωνσταντινόπουλος, πρόεδρος Φ.Σ. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ – ομότιμος καθηγητής
Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας
Ανδρέας Λοβέρδος, πρώην υπουργός – βουλευτής
Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης (Παπαδής), Γενικός Διευθυντής του Ε.Ι.Ε.Μ.
«Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος»
Ειρήνη Σαρίογλου, ερευνήτρια – ιστορικός, γ.γ. ΙΔΙΣΜΕ
Άγγελος Συρίγος, Υφ. Παιδείας & Θρησκευμάτων & Αν. Καθ. Διεθνούς Δικαίου
και ο συγγραφέας
Συντονισμός: Βίκυ Φλέσσα, δημοσιογράφος
***
Ν. Φίλης, «Το σχ. Π.Δ. για τη “γενοκτονία” αναπέμπεται για μελέτη», Αυγή, 25.2.2001.
2 Παναγής Γαλιατσάτος, «Ερωτηματικά από αίμα για τη Μικρασιατική Καταστροφή», Τα Νέα, 24.2.2001.
3 Αλέξης Αλεξανδρής, «Εισαγωγή» στο Αρχείον, ό.π., σσ. ΧΙΧ-ΧΧΙ·
4 Δ.Α. Μαυρίδης, Αυγή, 27.3.2001.
5 Συρίγος - Χατζηβασιλείου, ό.π., σ. 41.
6 Paschalis Kitromilidis - Alexis Alexandris, «Ethnic…», ό.π.· Αλ. Αλεξανδρής, «Εισαγωγή»…, ό.π., σ. ΧΧΧΙV. Βλέπε τη «Μαύρη Βίβλο» του Πατριαρχείου (Μαύρη Βίβλος διωγμών και μαρτυριών του εν Τουρκία ελληνισμού, Κων/πολη 1919), καθώς και τις συνταρακτικές μαρτυρίες των προσφύγων από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και τη Θράκη που, με πρωτοβουλία της Μέλπως Μερλιέ, συγκέντρωσε το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, ήδη από 1930 και οι οποίες εκδόθηκαν το 2016 (ΚΜΣ, Η Έξοδος, τ. Α΄-Ε΄, ΚΜΣ, Αθήνα 2016).