«... Ετσι στήθηκαν οι πρώτοι χοροί της Φιλαρμονικής. Είχαν την κομψότητα μιας πρόσκλησης σε σπίτι αλλά ήταν και λιγάκι πιο ανοιχτοί, τονώνοντας το ενδιαφέρον. Στο τέλος της βραδιάς κυκλοφορούσε ένας λαχνός, κι από εκεί έβγαιναν τα έξοδα της βραδιάς, αλλά και κάτι παρά πάνω που πήγαινε σε ένα από τα πολλά έργα φιλαλληλίας της εποχής. Το μασκάρεμα ήταν υποχρεωτικό και συχνά μια στενή παρέα έβαζε ένα θέμα, ετοίμαζε με μυστικότητα τα κοστούμια και μετά εμφανιζόταν όλοι μαζί κάνοντας μια εντυπωσιακή είσοδο στην αίθουσα με την κατάλληλη συνοδεία της μουσικής. Τέτοια ήταν η εμφάνιση της Κλάρας Μπόου, αστέρα του βωβού κινηματογράφου, που την υποδυόταν η Λίνα Δημητροπούλου, με καμαριέρες της, την αδερφή μου, Αλεξάνδρα Σωτηροπούλου και την Ελβίρα Σταμπουλοπούλου, με τους θαυμαστάς της, Γιώργο Σωτηρόπουλο, Ανδρέα Δημητρόπουλο και Τάση Σταμπουλόπουλο, καθώς και τον έγχρωμο υπηρέτη της (εμένα) που μπήκε πρώτος να την προαναγγείλει κρατώντας το κλουβί με το καμαρίνι της και στρώνοντας κάτω ένα μακρύ κόκκινο χαλί (δηλαδή ένα ρολό κόκκινο χαρτί) για να βαδίσει απάνω η ντίβα...»
Αθηνά Κακούρη, 130 Χρόνια Φιλαρμονική Εταιρεία - Ωδείο Πατρών
Εν αρχή ήταν το ... σταφιδεμπόριο. Η ανάπτυξή του τον 19ο αιώνα εξασφάλισε στην πόλη των Πατρών ευημερία και δημιούργησε σχέσεις και δεσμούς με την Ευρώπη. Και κάπως έτσι, η αστικοποίηση έφερε μια κοσμοπολίτικη νοοτροπία που σε συνδυασμό με την γειτνίαση της πόλης με τα Επτάνησα και την Ιταλία, διέδωσαν την μουσική σε πολλά κοινωνικά στρώματα. Οχημα για να συμβεί αυτό ήταν η ίδρυση της «Φιλαρμονικής Εταιρείας Πατρών», το 1892, ένα πολιτιστικό σωματείο με υπεραιωνόβια διαδρομή. Στις αίθουσές της αντήχησαν συναυλίες με πρωταγωνιστές κορυφαίες προσωπικότητες, από τον Δημήτρη Μητρόπουλο ως τον Μενέλαο Παλλάντιο, ενώ εκεί δίδαξαν σημαντικοί μουσικοί όπως ο Κωνσταντίνος Κυδωνιάτης, η Μαρία Χαιρογιώργου –Σιγάρα, η Ελένη Λαμπίρη κ.α.
Το νεοκλασικό κτήριο της οδού Ρήγα Φεραίου, τα πιάνα με ουρά, οι βαριές βελούδινες κουρτίνες των ψηλοτάβανων αιθουσών κι η επιβλητική ατμόσφαιρα εξακολουθούν να εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη στους χώρους που έγιναν περίφημοι επίσης για την φιλοξενία αποκριάτικων χορών οι οποίοι άφησαν εποχή. Κι είναι ο τόμος που κυκλοφόρησε προσφάτως με αφορμή την συμπλήρωση 130 ετών της Φιλαρμονικής σε επιμέλεια των Ζέττας Ζάχου και Σεραφείμ Κυριαζάκου, «οι οποίοι ενέπνευσαν πνοή ζωής στον τόμο», όπως αναφέρεται στον πρόλογό του, που έδωσε την ευκαιρία της συνομιλίας της HuffPost GR με τον πρόεδρό της, Χρήστο Μούλια και την καλλιτεχνική της διευθύντρια, Βάσω Φιλιππαίου.
Χρήστος Μούλιας: Η ίδρυση της Φιλαρμονικής ήταν ένα σημαντικό βήμα στην εξελικτική διαδικασία αστικοποίησης της πόλης και γι’ αυτό συνεχίζει να επιβιώνει
- Κύριε πρόεδρε, γιατί μετά το λεύκωμα που εκδώσατε το 2012 όταν συμπληρώθηκαν 120 χρόνια από την Ιδρυση της Φιλαρμονικής Εταιρίας Ωδείο Πατρών αποφασίσατε να κυκλοφορήσει και η νέα επετειακή έκδοση στη συμπλήρωση των 130 χρόνων ζωής της;
Στο Λεύκωμα για την επέτειο των 120 χρόνων από την ίδρυση της Φιλαρμονικής, προσπαθήσαμε να δώσουμε μία εικόνα της υπεραιωνόβιας πορείας και της πολιτισμικής προσφοράς του σωματείου μας στην πόλη. Το διαθέσιμο υλικό είναι πολύ και όσα συμπεριλάβαμε στο Λεύκωμα αποτελούν δειγματοληπτική επιλογή. Ως συντάκτης του κειμένου του Λευκώματος έχω την αίσθηση ότι μαζί με το υλικό που παρουσιάζεται και δίπλα σε αυτό, υπάρχει και το υποκειμενικό στοιχείο, από το οποίο είναι αδύνατον να αποδεσμευθεί και να απομακρυνθεί ο κάθε συγγραφέας. Έτσι λοιπόν το Λεύκωμα εξέφραζε την άποψη για τη Φιλαρμονική, από μέσα, δηλαδή όπως τη βλέπουμε και τη θέλουμε εμείς. Με την επετειακή έκδοση των 130 χρόνων, που έχει οσμή εξωστρέφειας, θελήσαμε να δούμε τυπωμένη και να μάθουμε και την άποψη των φίλων μας και του κοινού της πόλης, για τη Φιλαρμονική, διότι η ζωή εξελίσσεται και πρέπει πάντοτε να είμαστε δεκτικοί εκσυγχρονισμού και βελτιώσεων.
- Στις σελίδες της νέας έκδοσης βλέπουμε συνεργάτες και φίλους της Φιλαρμονικής (σολίστ, αρχιτέκτονες, καθηγήτριες πιάνου, καθηγητές πανεπιστημίου, ναυτικούς πράκτορες και πολλούς ακόμα) να υπογράφουν κείμενα. Πως επιλέχθηκαν;
Δεν έγινε καμία επιλογή των συνεργατών του επετειακού τόμου. Προσκαλέσαμε διάφορους φίλους και γνωστούς της Φιλαρμονικής να συμμετάσχουν και να γράψουν ό,τι πιστεύουν για το σωματείο μας. Αρκετοί ανταποκρίθηκαν και περιλάβαμε τα κείμενά τους στον τόμο. Υπήρξαν και κάποιοι που μας ενημέρωσαν ότι λόγω φόρτου εργασίας δεν ήταν σε θέση να ανταποκριθούν στα χρονικά όρια που τους θέσαμε. Κάποιοι άλλοι έστειλαν τις συνεργασίες τους με καθυστέρηση. Προσπαθήσαμε για το καλύτερο, στα πλαίσια του περιορισμένου χρόνου που είχαμε στη διάθεσή μας. Εκείνο που μας ικανοποίησε είναι η μεγάλη ανταπόκριση και αυτή μας πειθαναγκάζει να σκεφτούμε ότι πρέπει να υπάρξει και συνέχεια, για να ικανοποιηθούν και οι φίλοι μας που δεν περιέχονται στον τόμο, αλλά κοπίασαν.
- Κύριε Μούλια, με την ιδιότητα του ιστορικού και συγγραφέα θα θέλατε να μας περιγράφατε τι ήταν αυτό που έδωσε στην Πάτρα τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της μετά την ίδρυση του ελληνικού Βασιλείου;
Η ανάπτυξη των Πατρών κατά τον 19ο αιώνα οφείλετο κατά κύριο λόγο στο σταφιδεμπόριο, που εξασφάλισε στην πόλη ευημερία και δημιούργησε σχέσεις και δεσμούς με την Ευρώπη. Η ευμάρεια των κατοίκων της ήταν η κινητήρια δύναμη που τροφοδότησε τη διαδικασία αστικοποίησης και εξευρωπαϊσμού, απότοκος συνέπεια των οποίων ήταν να κυριαρχήσει μία κοσμοπολίτικη νοοτροπία, που διαχύθηκε πολύ σύντομα και έκανε την Πάτρα να ξεχωρίζει, σε σχέση με άλλες πόλεις του ελληνικού βασιλείου. Η ευημερία αυτή ήταν εξαρτημένη από τις ιδιοτροπίες του σταφιδεμπορίου, που σιγά – σιγά άρχισε να φθίνει τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, συνεχίστηκε με τη βιομηχανική ανάπτυξη των Πατρών, η οποία κάλυψε σχεδόν όλο τον υπόλοιπο 20ο αιώνα και προς το τέλος του άρχισε να περιορίζεται, θυσία στο βωμό μιας κοντόφθαλμης νοοτροπίας που αγωνίστηκε για την αποβιομηχανοποίηση και την επέσειε ως τρόπαιο. Ευτυχώς που ιδρύθηκε και υπάρχει το Πανεπιστήμιο.
- Ποια η σχέση της Πάτρας με την μουσική από εκείνη την εποχή και στην συνέχεια;
Η γειτνίαση των Πατρών με τα Επτάνησα και τη Δύση και κυρίως με την Ιταλία, ήταν η καλύτερη γέφυρα για τη μετακένωση της μουσικής, μία διαδικασία που ανάγεται στα πρώτα μεταπελευθερωτικά χρόνια, με τις στρατιωτικές μπάντες, τους θιάσους ιταλικού μελοδράματος και βέβαια τα πιάνα, που ήσαν απαραίτητο εξάρτημα κάθε κοινωνικής συναναστροφής και από τα σημαντικότερα αντικείμενα μιας καλής προίκας. Η διάδοση της μουσικής δεν περιορίστηκε μόνο στα ανώτερα και τα μεσαία κοινωνικά στρώματα της πόλης, αλλά επηρέασε και τα λαϊκά στρώματα, τα οποία εκφράστηκαν και εκφράζονται με αντίστοιχες μουσικές φόρμες, που έχουν δημιουργήσει τη δική τους παράδοση. Δίπλα σε όλα αυτά είναι και η εκκλησιαστική μουσική, με τους καλλίφωνους ιεροψάλτες και τις χορωδίες, οι οποίες επίσης έχουν αφήσει το στίγμα τους στο πνευματικό στερέωμα της πόλης.
- Τα παραπάνω συνέβαλαν στην ίδρυση της Φιλαρμονικής; Τι συνέβαλε και στη διατήρησή της τόσα χρόνια - παρά τους κλυδωνισμούς που δέχτηκε κατά καιρούς όπως γράφετε στο σημείωμά σας.
Ήταν φυσικό και φυσιολογικό, σ’ ένα περιβάλλον με έντονα και ποικίλα μουσικά ακούσματα, να εκδηλωθούν πρωτοβουλίες για τη συγκρότηση στερεότερων μουσικών σχημάτων και μετά από πολλές αποτυχημένες προσπάθειες, ιδρύθηκε η «Φιλαρμονική Εταιρεία Πατρών», το 1892, η οποία έκτοτε, συνέχεια και αδιάλειπτα, προσφέρει στην πόλη μουσική παιδεία και διοργανώνει μουσικές εκδηλώσεις απαιτήσεων. Η ίδρυσή της ήταν ένα σημαντικό βήμα στην εξελικτική διαδικασία αστικοποίησης της πόλης και γι’ αυτό επιβίωσε και συνεχίζει να επιβιώνει και θα επιβιώνει. Δεν υπάρχουν πολλά πολιτιστικά σωματεία στην Ελλάδα, με υπεραιωνόβια διαδρομή, διότι οι κοινωνίες, ως ζωντανοί οργανισμοί, ό,τι δεν είναι χρήσιμο και δεν προσφέρει, το αποβάλλουν αυτόματα, με τους δικούς τους δυσεξερεύνητους πολλές φορές μηχανισμούς. Το ότι λοιπόν η Φιλαρμονική έχει επιβιώσει για πάνω από έναν αιώνα, μας έχει πείσει ότι η παρουσία της συνεχίζει να είναι απαραίτητη για την πνευματική προκοπή της πόλης και αυτό μας ενθαρρύνει να μην εγκαταλείψουμε την προσπάθεια που κάνουμε. Όσο για τους κλυδωνισμούς, κανένας δεν μπορεί να τους αποφύγει και είναι προτιμότεροι από το τέλμα.
- Μιλήστε μας λίγο για τους περίφημους χορούς της Φιλαρμονικής που μεταξύ άλλων συνδέθηκαν με την περίοδο της Αποκριάς που τόσο έντονα γιορτάζει η πόλη. Διαβάζουμε πολλές γλαφυρές στιγμές στο κείμενο της Πατρινής συγγραφέως, Αθηνάς Κακούρη, που συμπεριλαμβάνεται στη νέα έκδοση.
Εδώ και πολλά χρόνια έχουν σταματήσει να πραγματοποιούνται χοροί στη Φιλαρμονική, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν γίνονται χοροί στην Πάτρα, την περίοδο της Αποκριάς. Άλλωστε υπάρχουν τόσες αίθουσες. Οι λόγοι για τους οποίους δεν γίνονται πια χοροί είναι διότι όπως όλα τα πράγματα στη ζωή, έτσι και αυτός ο θεσμός, ολοκλήρωσε το βιολογικό του κύκλο και διότι θέλουμε να προστατεύσουμε το κτίριο από δονήσεις. Πρόκειται για παλαιά οικοδομή, που ναι μεν διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση, αλλά δεν παύει, η όποια έντονη καταπόνηση, να επιταχύνει τη φθορά του και να εγκυμονεί κινδύνους.
“Συμφωνούμε με το Νίτσε, ότι η ζωή χωρίς μουσική είναι ένα λάθος, όπως γράψαμε και στο οπισθόφυλλο του επετειακού τεύχους και επειδή δεν θέλουμε η ζωή μας να είναι ένα λάθος, θα συνεχίσουμε να ασχολούμεθα, ο καθένας από τη θέση του, με τη μουσική”
- Ηταν όλα αυτά που συνετέλεσαν στο να γίνει τοπόσημο για την πόλη της Πάτρας και των κατοίκων της η Φιλαρμονική που σήμερα στεγάζεται στο νεοκλασσικό κτήριο της Ρήγα Φεραίου και στο ιδιόκτητο της οδού Αλαμάνας;
Η παρουσία της Φιλαρμονικής στο πολιτιστικό γίγνεσθαι των Πατρών ήταν πάντα διακριτή, ποιοτική, καινοτόμος και πρωτοποριακή και όλα αυτά της προσέδωσαν την αίγλη που έχει και την κατέστησαν τοπόσημο της πόλης. Απόδειξη ότι οι πατρινοί εμπιστεύονται τη μουσική εκπαίδευση των παιδιών τους στο Ωδείο μας, το οποίο ξεχωρίζει για την αρτιότητα της μουσικής παιδείας που παρέχει, χάρις στο ζήλο και την υπευθυνότητα όλων και ιδίως του διδακτικού προσωπικού.
- Κορυφαίοι μουσικοί αλλά και πολιτικοί πέρασαν από τις αίθουσες της Φιλαρμονικής. Θα θέλατε να μας κάνετε μια μικρή καταγραφή;
Στην αίθουσα συναυλιών της Φιλαρμονικής έδωσαν συναυλίες πολλοί κορυφαίοι μουσικοί, όπως ο πατρινής καταγωγής συνθέτης Δημήτρης Λιάλιος, ο διεθνούς φήμης μαέστρος Δημήτρης Μητρόπουλος, οι πιανίστες Θέμελης και Χαιρογεώργου – Σιγάρα, ο Μενέλαος Παλλάντιος, ο Ιωσήφ Μπουστίντουϊ, ο Κωνσταντίνος Κυδωνιάτης και πολλοί άλλοι. Ενδεικτικά αναφέρω από τους παλαιότερους τον Κλάμερ, μαέστρο και μουσικοσυνθέτη που κατέλειπε τεράστιο έργο, τον Άντλοβιτς κ.λπ.
- ΤΙ θα θέλατε να «πάρει» μαζί του ο αναγνώστης ολοκληρώνοντας την ανάγνωση αυτού του βιβλίου;
Ο αναγνώστης του επετειακού τόμου μας, αφού κοπιάσει να διαβάσει όσα έγραψαν οι φίλοι μας για το σωματείο μας, θα πρέπει να σκεφτεί ότι ως ενεργός πολίτης έχει κι αυτός υποχρέωση να συμβάλλει, με τον τρόπο του, στο να υπάρξει συνέχεια και να μην διακοπεί η υπεραιωνόβια αυτή προσπάθεια. Θα ήταν ευχής έργο για όλους εμάς, που ασχολούμεθα με τη Φιλαρμονική, να είμαστε ήσυχοι, ότι και όταν θα έχουμε αποχωρήσει, δεν θα υπάρξει κενό.
- Ποιοι οι στόχοι του ΔΣ του οποίου είστε πρόεδρος για το - βραχυπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο - μέλλον της Φιλαρμονικής;
Οι στόχοι μας είναι και παραμένουν αμετακίνητοι, όπως τους όρισαν οι ιδρυταί της Φιλαρμονικής. Επειδή συμφωνούμε με το Νίτσε, ότι η ζωή χωρίς μουσική είναι ένα λάθος, όπως γράψαμε και στο οπισθόφυλλο του επετειακού τεύχους και επειδή δεν θέλουμε η ζωή μας να είναι ένα λάθος, θα συνεχίσουμε να ασχολούμεθα, ο καθένας από τη θέση του, με τη μουσική, ως άκουσμα, σπουδή, παιδεία και εφαλτήριο κοινωνικής και πνευματικής καλλιέργειας.
- Στην δική σας την περίπτωση, υπάρχει κάποιο βιβλίο υπό έκδοση;
Ναι, ετοιμάζω ένα βιβλίο για τη Μικρασιατική Καταστροφή, με τον τίτλο «Στον απόηχο του Εθνικού Διχασμού», που θα εκδοθεί από το Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός», του οποίου είμαι μέλος. Πιστεύω ότι έχω το δικαίωμα να πω την άποψή μου, για ένα ιστορικό ζήτημα πολύ μεγάλης σημασίας, για το οποίο υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, αλλά και πολλή μυθοπλασία, παραπληροφόρηση και αποσιωπήσεις. Με οδηγό τις αξιόπιστες πηγές προσπαθώ να αποφύγω όλα αυτά τα αντιστορικά ολισθήματα.
Βασιλική Φιλιππαίου: Οταν περνώ την εξωτερική «πολυχρονούσα» πόρτα νιώθω αγάπη, σεβασμό, οικειότητα και ευθύνη
- Κυρία Φιλιππαίου στο δικό σας κείμενο ανακαλείτε την εποχή που, κοριτσάκι 11 ετών, διαβήκατε την εσωτερική πόρτα της Φιλαρμονικής. Τι ήταν αυτό που σας προκάλεσε αυτό το δέος;
Το δέος, ως ένα συναίσθημα φόβου ή σεβασμού και αναγνώρισης κάποιας δύναμης και κατάστασης που βρίσκεται πάνω από τις δυνάμεις μας, το νιώθουμε για κάποιους χώρους με ιστορικό παρελθόν. Η Φιλαρμονική Εταιρία Ωδείο Πατρών φέροντας με υπερηφάνεια το ιστορικό της βάρος, είχε αυτήν τη δυναμική. Το νεοκλασικό κτήριο, τα πιάνα με ουρά, οι βαριές βελούδινες κουρτίνες των ψηλοτάβανων αιθουσών, γενικά υπήρχε μια επιβλητική ατμόσφαιρα του χώρου. Ας μην ξεχνάμε πως σ’ αυτές τις αίθουσες δίδαξαν σημαντικοί μουσικοί όπως ο Κωνσταντίνος Κυδωνιάτης, η Μαρία Χαιρογιώργου –Σιγάρα, η Ελένη Λαμπίρη , η Αγλαΐα Βυζάντη, ο Γιώργος Σταλήμερος, ο Γιώργος Αρβανιτάκης, ο Ιωσήφ Μπουστίντουϊ, ο Άντλοβιτς, ο Κράμμερ και φυσικά στην Αίθουσα Συναυλιών έχουν εμφανιστεί μουσικοί που διέπρεψαν όπως ο Δημήτρης Μητρόπουλος κ α.
- Σήμερα αισθάνεστε δέος διαβαίνοντας την θύρα της Φιλαρμονικής;
Σήμερα, μετά από πολλά-πολλά χρόνια αυτό που νιώθω, όταν περνώ την εξωτερική «πολυχρονούσα» πόρτα είναι αγάπη, σεβασμός, οικειότητα και ευθύνη για τη διατήρηση αυτής της ανυπολόγιστης συνεισφοράς της στη Μουσική Παιδεία του τόπου για 130 χρόνια.
- Ως καλλιτεχνική της διευθύντρια ποιες θεωρείτε ότι είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Φιλαρμονική;
Όπως όλα τα Ωδεία που σέβονται το έργο που κάνουν, η αγωνία μας επικεντρώνεται στην αξιοκρατική αντιμετώπιση της πολιτείας και των πολιτών απέναντι στη σοβαρότητα της τέχνης μας. Η Φιλαρμονική Εταιρία Ωδείο Πατρών, έχει και αυτή βγάλει εξαίρετους πτυχιούχους και διπλωματούχους καθηγητές και σολίστ που διαπρέπουν στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες. Μουσικούς που διδάσκουν στα Μουσικά Τμήματα ελληνικών και ξένων Πανεπιστημίων, και αυτό είναι κάτι που πρέπει να εξεταστεί σοβαρά από τους εκάστοτε αρμόδιους.
- Στο κείμενό σας αναδεικνύετε την συμβολή των ανθρώπων της Φιλαρμονικής υπογραμμίζοντας ουσιαστικά ότι η ψυχή της είναι το έμψυχο δυναμικό της. Θα θέλατε να μας αναφέρατε κάποιους από αυτούς;
Οι δάσκαλοι, οι καθηγητές, αλλά και οι μαθητές όλων των ηλικιών συμβάλλουν στη λειτουργία του Ωδείου και στη συνέχειά του. Από τη Σχολή Πιάνου με το Τμήμα παιδιών από 4 – 6 ετών, το Τμήμα Μουσικοκινητικής Carl Orff με ηλικίες από 3 – 7 ετών, τις σχολές κλασσικών οργάνων, αλλά και Μοντέρνας Μουσικής, τα Θεωρητικά Μαθήματα, τη Χορωδία, τα μικρά μουσικά σύνολα, όλα αυτά συνθέτουν το σύνολο. Δεν ξεχωρίζω κάποιον – κάποιους, ο καθένας συμβάλλει με το δικό του τρόπο.
- Πόσες αίθουσες διαθέτει η Φιλαρμονική Εταιρία Ωδείο Πατρών σήμερα, τι διδάσκεται σ′ αυτές, πόσους μαθητές και καθηγητές φιλοξενεί;
Το νεοκλασικό κτήριο, αλλά και το συνεχόμενο 5όροφο διαθέτουν 19 αίθουσες, συνυπολογίζοντας τη γραμματεία και τις αίθουσες παραμονής γονέων. Κάθε αίθουσα διδασκαλίας έχει πιάνο και κάποιες δύο. Υπάρχει ηχομονωμένη αίθουσα κρουστών. Διδάσκονται όλα τα όργανα που αναφέρονται στο αναλυτικό πρόγραμμα του Υπουργείου και 26 καθηγητές προσφέρουν τις γνώσεις τους σε 230 – 250 μαθητές όλων των ηλικιών. Η Αίθουσα Συναυλιών «Κωνσταντίνος Κυδωνιάτης» - μοναδική στην πόλη της Πάτρας - είναι κόσμημα τόσο από αρχιτεκτονικής όσο και ακουστικής πλευράς και έχει δύο πιάνα συναυλιών.
- Ποιο είναι το μεγαλύτερο μάθημα που δίνετε στους μαθητές σας και ποιο που παίρνετε;
Αυτό που δίνει κάθε δάσκαλος που αγαπά το αντικείμενο του. Γνώση, σεβασμό, πειθαρχία, επιμονή και υπομονή ως προς το αποτέλεσμα. Η Μουσική ως τέχνη και επιστήμη απαιτεί συγκέντρωση και επιμονή για την επίτευξη των στόχων. Αυτά που παίρνεις από τους μαθητές, αρκετές φορές, σε κατευθύνουν ως προς αυτά που θα δώσεις. Πάντα όμως εισπράττεις χαρά, αισιοδοξία, δύναμη για να συνεχίσεις. Τα παιδιά μας διδάσκουν και μας ανανεώνουν.
