Ο Γιώργος Μερτίκας (1957-2023), παλιός φίλος, συναγωνιστής και συνεργάτης, έφυγε την Παρασκευή 24 Νοεμβρίου, μετά από σκληρή και μακρόχρονη μάχη με τον καρκίνο.
Πολιτικοποιημένος από τα μαθητικά του χρόνια, μαθητής ακόμα, μόλις δεκαέξι χρονών, συμμετείχε στην κατάληψη του Πολυτεχνείου, όπου σκοτώθηκε και ο στενός του φίλος Διομήδης Κομνηνός. Και όμως, σχεδόν ποτέ δεν προσπάθησε να δρέψει και αυτός τους καρπούς των «αγώνων» του, αντίθετα, μάλλον αποσιωπούσε με τη σεμνότητά του τη συμμετοχή του στην κατάληψη.
Στη συνέχεια συμμετείχε, για ένα μικρό διάστημα, σε οργανώσεις της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς αλλά, πολύ σύντομα, ήδη από το 1976, έπαψε να έχει κάποια οργανωμένη πολιτική ένταξη, παραμένοντας πάντα έντονα πολιτικοποιημένος και ενεργός. Εκείνη την εποχή, γνώρισα τον εικοσάχρονο τότε Γιώργο και έχω ακόμα τη θετική ανάμνηση που μου προκάλεσε από την πρώτη στιγμή, όχι μόνο με τις γνώσεις αλλά κατ’ εξοχήν με το ήθος και τη σοβαρότητά του. Έκτοτε διατηρήσαμε πάντα επαφή μεταξύ μας, στενότερη στα πρώτα νεανικά του βήματα, καθώς και στην τελευταία περίοδο, από το 2015 και μετά.
Ο Γιώργος ήταν από τους πρώτους, σε μια εποχή υπερβολικών και κάποτε αστόχαστων εξάρσεων, που συνειδητοποίησε τα όρια και τις ολοκληρωτικές διαστάσεις των προταγμάτων της Αριστεράς, χωρίς ταυτόχρονα ποτέ να εγκαταλείψει την πεποίθησή του πως ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς απελευθερωτικό όραμα, έστω και εάν αυτό το μετέγραψε με τα πέρασμα των χρόνων σε μια ηθική και άκαμπτη εσωτερική αντίσταση.
Πολύ πρώιμα προέβη σε μια κριτική του ολοκληρωτισμού του «υπαρκτού σοσιαλισμού», κριτική η οποία διαπνέει και την απόπειρα του θεωρητικού περιοδικού Λεβιάθαν (1988-1996), που ίδρυσε και διηύθυνε. [Στην ίδια κατεύθυνση, δημοσίευσα, το 1989, στο 3 τεύχος του περιοδικού, μελέτη μου για τη φενάκη της «προλεταριακής δημοκρατίας στη μαρξιστική θεωρία και πρακτική».]
Το περιοδικό Λεβιάθαν (πρώτη περίοδος 1984-1985 και δεύτερη 1988-1996), ίσως το σημαντικότερο τότε ανεξάρτητο φιλοσοφικό περιοδικό, εξέδωσε τρία φύλλα στην πρώτη περίοδο και δεκαέξι στη δεύτερη και πλέον ολοκληρωμένη. Ο Λεβιάθαν εκκίνησε με ιδιαίτερη επιμονή στη Σχολή της Φρανκφούρτης και ολοκλήρωσε τον κύκλο του με την «αξιολογική ουδετερότητα» του Παναγιώτη Κονδύλη και του Carl Schmitt. Το περιοδικό πραγματεύτηκε με επάρκεια πληθώρα φιλοσοφικών και κοινωνιολογικών ζητημάτων και, ανάμεσα στα αφιερώματά του, μπορούμε να σημειώσουμε την εκτενή και πρωτοπόρα αναφορά –στα τεύχη 2-4– στη σχέση μοντέρνου-μεταμοντέρνου· στο τεύχος 8, την ενδελεχή πραγμάτευση της σκέψης του Χάιντεγκερ, στη συνάφειά της με τη σχολή της Φρανκφούρτης· τέλος, το τεύχος 15 είναι αφιερωμένο στον Παναγιώτη Κονδύλη –περιλαμβάνει σημαντικά κείμενά του, μία από τις σημαντικότερες συνεντεύξεις του στον εκδότη του περιοδικού, καθώς και τη μετάφραση από τον Κονδύλη της «πολιτικής θεολογίας» του Carl Schmitt.
Ο Μερτίκας διευθύνει παράλληλα και τις ομώνυμες εκδόσεις, με σημαντικούς τίτλους στο ενεργητικό τους, ανάμεσά τους τα: «Πολιτική Θεολογία (Τέσσερα κεφάλαια γύρω από τη διδασκαλία περί κυριαρχίας)» του Carl Schmitt, σε μετάφραση του Παναγιώτη Κονδύλη· «Μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος», της Χάνα Άρεντ· «Το Ισλαμικό αίνιγμα – Λαϊκοπολιτικό και νεοτερικό Ισλάμ» του Μπέρναρντ Λιούις κ.ά. Και βέβαια, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε το μεγάλο και εξαίρετο μεταφραστικό του έργο: ανάμεσα στα τελευταία του πονήματα, Η πόλη και ο άνθρωπος, του Λέο Στράους, Η άνοδος και πτώση των ελίτ, του Βολφρέντο Παρέτο, Η έννοια της αυθεντίας, του Αλεξάντερ Κοζέβ κ.ά., στις εκδόσεις Κουκκίδα όπου διηύθυνε τη σειρά Λεβιάθαν.
Με τον Γιώργο συνεργαζόμαστε και πάλι στενότερα μετά το 2015, όταν συμμετέχει σε παρουσιάσεις βιβλίων των Εναλλακτικών Εκδόσεων – όπως του βιβλίου του Κώστα Παπαϊωάννου, Η γένεση του ολοκληρωτισμού, εκείνο των Κορνήλιου Καστοριάδη, Κρίστοφερ Λας και Ζαν Κλωντ Μισεά, Η Κουλτούρα του εγωισμού. Παρουσιάζει επίσης τα βιβλία μου, Πέραν της Αριστεράς και της Δεξιάς, η Υπέρβαση, καθώς και Παναγιώτης Κονδύλης: Μια διαδρομή.
Κείμενά του δημοσιεύονται στον ν. Λόγιο Ερμή ενώ, στο συλλογικό έργο, Γκρίζο πάνω στο γκρίζο, ο Παναγιώτης Κονδύλης και η κριτική του Διαφωτισμού (ΕΕ, 2021), δημοσιεύει τη μελέτη του, «Ο Π. Κονδύλης ή ο Μακιαβέλλι στη μαζική δημοκρατία», κ.λπ.
Στην τελευταία ίσως δημόσια παρουσία του, στον «Ιανό», στις 22 Ιανουαρίου 2020, με αντικείμενο το βιβλίο μου, Θεμελιώδης παρέκκλιση. Διαφωτισμός και Ρομαντισμός στον 21 αιώνα, θα κάνει μια υπερπροσπάθεια για να μπορέσει να ανταποκριθεί, καθώς ήδη η αρρώστια που τον κατέτρωγε δυσκόλευε την εκφορά του λόγου του.
Ο Γιώργος, ένας άνθρωπος χωρίς φόβο –τόσο που αγνοούσε παντελώς και τον φόβο της ασθένειας–, έζησε έντιμα, πιστός εραστής του πνεύματος, της αλήθειας και του… καπνίσματος. Το ήθος του, η αφιλοκέρδειά του και η σπάνια διάκριση που τον χαρακτήριζε, είναι η μεγαλύτερη παρακαταθήκη που αφήνει σε μας και στη γυναίκα του Σοφία και την κόρη του Αυρηλία. Ο Γιώργος έφυγε αγέρωχος και «ωραίος σαν Έλληνας».
Ας είναι ελαφρύ το χώμα που τον σκεπάζει.
Το Έρμα
Για να γνωρίσουμε «τη σκέψη και τον χαρακτήρα του, τίποτε χαρακτηριστικότερο από το κείμενο, «Το Έρμα», που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Σημειώσεις (τχ. 52, Δεκέμβριος 1999), προς τιμήν του δολοφονημένου συμμαθητή του, Διομήδη Κομνηνού, και εδώ παραθέτουμε το μεγαλύτερο μέρος του:
«Το έρμα μας είναι ό,τι βαραίνει στη συνείδηση, ό,τι της προσδίδει ουσία και υλικό. Δίχως αυτό δεν έχουμε επίγνωση του τι λέμε και τι κάνουμε, είμαστε έρμαια καταστάσεων στις οποίες αφηνόμαστε ηδονικά, μια και τούτες κεντρίζουν τα αισθητήρια όργανα προσφέροντας ικανοποίηση και αφήνοντάς μας συνάμα ανικανοποίητους στο διηνεκές. Το έρμα μας σε μιαν άλλη προοπτική, είναι ό,τι πρόθυμα πετάξαμε άρον-άρον στη θάλασσα, ξαλαφρώνοντας, κι έτσι ταξιδεύουμε δίχως ρότα, χωρίς βάρος στη συνείδηση, κατά που φυσάει ο άνεμος των μεταμοντέρνων καιρών.
Το έρμα μας είναι ο πρώτος πλους της νεότητας μέσα στον κόσμο. Η εμπειρία που μαζέψαμε παρακούγοντας τις ώριμες συμβουλές των μεγάλων, καθώς επαναλάμβαναν μονότονα το μάθημα της προσαρμογής και της σωφροσύνης: «Θα μεγαλώσεις και συ και θα δεις πως έχω δίκιο». …
Κάπως έτσι έρχονται ακόμη στ’ αυτιά μου οι συμβουλές των ώριμων, λίγο πριν, λίγο μετά τον Νοέμβρη του 73. Όταν με τον συμμαθητή μου Διομήδη Κομνηνό, αφήσαμε με την καρδιά μας μπιλιάρδα και σκιρτήματα του νου για να βρεθούμε στο Πολυτεχνείο.
Τριάντα χρόνια περίπου μετά, αναλογίζομαι «ώριμα» κείνα τα χρόνια. Σκέφτομαι χαρές και λύπες, ματαιώσεις, αυταπάτες, αμφιταλαντεύσεις κι άλλα πολλά που ακολούθησαν. Ό,τι δεν πρόλαβε να χαρεί ο συμμαθητής μου, ό,τι δεν πρόλαβε να κάμει. Κι αναρωτιέμαι: Άξιζε τον κόπο; Με τι μέτρο ωστόσο μπορεί ν’ απαντήσει κανείς σ’ ένα τέτοιο ερώτημα; Με το μέτρο της ιστορίας μήπως; Μα τότε, για μια ακόμη φορά, μπροστά σ’ αυτόν τον τελικό κριτή, θ’ αποδειχτεί πως κάναμε λάθος. Θ’ αποδειχτεί πως ο στρωτός κυνικός λόγος των ώριμων είχε το δίκιο με το μέρος του, μια και η επιτυχία είναι ο τελικός κριτής…
Υπ’ αυτήν την έννοια, μέτρο της επιτυχίας δεν είναι η προσαρμογή στην τελική φορά των ανθρώπινων πραγμάτων, όσων διαδικασιών μπορεί να θέσει σε κίνηση ο άνθρωπος, αλλά από κει κι ύστερα γίνονται ανεξέλεγκτες δυνάμεις, αλλά η αυτονομία από δαύτη. Επιτυχία σ’ αυτήν την περίπτωση είναι μια έκφραση της βούλησης που μπορεί κι αντιστέκεται, που δεν την απασχολεί το να περισώσει τη σκέτη ύπαρξη. Καρδιά που έτσι δείχνει χαρακτήρα. Φαίνεται περίεργο ν’ απευθύνεις έναν τέτοιο έπαινο σε μια νεαρή ύπαρξη, μα νομίζω πως είναι ό,τι καλύτερο μπορείς να πεις για κείνες τις μέρες. Αυτό εξ άλλου ήταν που χαρακτήρισε την εποχή.
Πολλές φορές, τέτοιες μέρες, το σκέφθηκα και δεν το κοινώνησα μα είχα πάντα την αίσθηση μιας τύχης που δεν έλαχε στον συμμαθητή μου, μιας ευκαιρίας που μου δόθηκε κι έπρεπε να τη σεβαστώ. Ο σεβασμός σ’ αυτήν την τύχη, στο τυχαίο γεγονός της ύπαρξης, είναι το δικό μου έρμα, ό,τι καθορίζει τον εσωτερικό διάλογο, πρόκριμα για τη λήψη απόφασης στη ζωή. Κι έτσι δεν μπορώ παρά να πω: Καλύτερα με τον Διομήδη και να κάνω λάθος, παρά με τους ώριμους και να ’χω δίκιο.
Γιώργος Ν. Μερτίκας