Από το νέο βιβλίο του Γιώργου Καραμπελιά «COVID- 19 Το αιφνίδιο τέλος του παρασιτισμού» που κυκλοφορεί από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις επιλέξαμε να παρουσιάσουμε κάποιες ιδιαίτερα παρατηρήσεις του σχετικά με το ελληνικό οικονομικό μοντέλο, την κρίση του και την σταδιακή ανάδυση μιας νέας «ενδογενούς» εξωστρέφειας.
Η ταχύτατη εξάπλωση της επιδημίας του κορωνοϊού, από το μακρινό Βουχάν της Κίνας σε ολόκληρο τον πλανήτη, αποτελεί τη συνέπεια μιας παγκοσμιοποιημένης και αποεδαφικοποιημένης πλανητικής κοινωνίας και οικονομίας. Άρκεσε ένας μικροσκοπικός ιός για να οδηγήσει σε κατάρρευση των χρηματιστηρίων, μεγαλύτερη και από εκείνη της κρίσης της Lehman Brothers, να επιφέρει το κλείσιμο εκατομμυρίων επιχειρήσεων, μικρών και μεγάλων, σε παγκόσμια κλίμακα, και να αμφισβητήσει βαθιά ριζωμένες συνήθειες και τρόπους ζωής.
Ο ΟΟΣΑ τον Δεκέμβριο προέβλεπε για το 2020 ύφεση του παγκόσμιου ΑΕΠ κατά 4,2% και 7,5% για τη ζώνη του ευρώ. Στην Ευρωζώνη, τη μεγαλύτερη ύφεση, –11,6% του ΑΕΠ, θα παρουσιάσει η Ισπανία ενώ ακολουθούν η Γαλλία και η Ιταλία με μείωση κατά 9,1%. Όσο για τις ΗΠΑ, θα παρουσιάσουν ύφεση περίπου –3,7%. Αντίθετα, η Κίνα είναι η μόνη σημαντική οικονομία που θα παρουσιάσει ανάπτυξη το 2020, εκτιμώμενη στο 1,8%.
Κατά γενικό κανόνα, οι χώρες με μικρότερη εξάρτηση από την παγκοσμιοποίηση ακόμα και εάν πρωταγωνιστούν σε αυτή, θα πληγούν μάλλον λιγότερο. Έτσι, το 2019, οι συνολικές εξωτερικές ανταλλαγές αντιπροσώπευαν, στις ΗΠΑ, το 27,5% του AEΠ, στην Κίνα το 35,7% – Αντίθετα, πολύ μεγαλύτερο είναι το άνοιγμα των χωρών της Ευρώπης. Στη Γαλλία, έφθανε το 64,52%, στην Ιταλία το 60,14%, στην Ισπανία το 66,92% ενώ στην, ανάλογου εισοδήματος με την Ελλάδα, Πορτογαλία, έφθανε το 87,64%. Και στην Ελλάδα, το ποσοστό εξωστρέφειας έφθανε, το 2019, στο 74,4%1.
Δηλαδή, στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, το μεγαλύτερο άνοιγμα στις διεθνείς ανταλλαγές συνοδεύτηκε και με υψηλότερη οικονομική επίπτωση της πανδημίας· δηλαδή η οικονομική συρρίκνωση υπήρξε κατ’ εξοχήν εξωγενής. Όσο για το δημοσιονομικό κόστος υπήρξε τρομακτικό – χαρακτηριστικά στην Ελλάδα, το κατά κεφαλήν κόστος αναμένεται να προσεγγίσει τα 2.700 $ κατά κεφαλήν ενώ, εάν προστεθεί και το προϋπολογιζόμενο κόστος του 2021, τότε θα ξεπεράσει τα 3.500 $ κατά κεφαλήν2!
Η κρίση του παρασιτικού καταναλωτισμού
Η έλλειψη μιας ενδογενούς παραγωγικής βάσης καθιστά την ελληνική οικονομία εξαιρετικά ευάλωτη στις διεθνείς κρίσεις ενώ η πανδημία του κορωνοϊού ήλθε να επιτείνει τις συνέπειες της δεκαετούς κρίσης των μνημονίων, πλήττοντας και τον τουρισμό.
Αρχικώς, στη διάρκεια της δεκαετίας του 2010, κατέρρευσε δραματικά η παλιά οικονομική διάρθρωση της ελληνικής οικονομίας – αυτό που έχουμε αποκαλέσει παρασιτικό καταναλωτικό μοντέλο με τεράστιες εισαγωγές προϊόντων και υπηρεσιών οι οποίες υπερέβαιναν την παραγωγική δυνατότητα της χώρας, με αποτέλεσμα τη διαρκή διόγκωση του δανεισμού και τα υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα.
Το 2008, έσχατο έτος των παχιών αγελάδων, οι εξαγωγές είχαν ανέλθει στα 24,7 δις. € ενώ οι εισαγωγές στα 69,9 δις €. και παρά την αύξηση του τουριστικού και ναυτιλιακού συναλλάγματος, το συνολικό έλλειμμα των εξωτερικών ανταλλαγών έφτασε στα δυσθεώρητα ύψη των 30,5 δις – με ανάλογη εκτίναξη του εξωτερικού δανεισμού. Διότι αυξανόταν ταχύτατα και το ποσό του εξερχόμενου συναλλάγματος. Ήταν η εποχή που οι Έλληνες δημιουργούσαν τουριστικές αποικίες στη Γκόα, τις Μπαχάμες, το Σαρμ ελ Σέιχ και το Μπαλί.
Όμως, μετά την κρίση του 2009-2010, και τη δραματική κατάρρευση του αποκλειστικώς «εισαγωγικού» μοντέλου της ελληνικής οικονομίας, η ψαλίδα μεταξύ εισαγωγών-εξαγωγών, που είχε πλησιάσει στο ένα προς τρία, θα αρχίσει να κλείνει, τόσο μέσα από την αρχικώς κατακόρυφη πτώση των εισαγωγών όσο και την παράλληλη σταδιακή άνοδο των ελληνικών εξαγωγών. Έτσι, το 2019, οι εξαγωγές θα φθάσουν περί τα 33 δις. €, οι εισαγωγές τα 55 δις, και το έλλειμμα των 22 δις. € καλυπτόταν σχεδόν στο σύνολό του από τις «εξαγωγές» υπηρεσιών και κατ’ εξοχήν τον διεθνή τουρισμό.
Δηλαδή, το ελληνικό μοντέλο του παρασιτικού καταναλωτισμού επλήγη καίρια από την κρίση των μνημονίων και την κατακόρυφη πτώση του ενεργού εισοδήματος και των επενδύσεων που ίσως υπερέβη και το 35% (25% πτώση του ΑΕΠ και 10% άνοδος της φορολογικής επιβάρυνσης). Μια δειλή πρώτη αντίδραση υπήρξε, παράλληλα με τη μείωση των εισαγωγών, η αύξηση των εξαγωγών και η σχετική ενίσχυση του αγροτικού τομέα (που πέρασε από το 3,0-3,3% του ΑΕΠ στο 4,4% τα τελευταία χρόνια, ενώ ενισχύθηκε παράλληλα και η μεταποίηση των αγροτικών προϊόντων).
Εν τούτοις, η Ελλάδα συνέχισε να παρουσιάζει αρνητικό εμπορικό ισοζύγιο, καλύπτοντας τη διαφορά μέσω του εξωτερικού τουρισμού και του ναυτιλιακού συναλλάγματος. Η στήριξη στον τουρισμό προσανατόλιζε με τη σειρά της τις επενδύσεις στα ξενοδοχειακά καταλύματα, τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων –προνομιακά στην εστίαση ή τα ενοικιαζόμενα αυτοκίνητα.
Παρότι, λοιπόν, έκλεισαν τα ελλείμματα, πηγή του αδιάκοπου δανεισμού, διατηρήθηκε η υπερβολική εξάρτηση της χώρας από τον διεθνή τουρισμό, με συνέπεια, το 2019, οι «εξαγωγές» υπηρεσιών της Ελλάδας σε δολάρια (43.034 εκατομ.) να ξεπερνούν τις εξαγωγές εμπορευμάτων (39.478 εκατομ.)! Ένα τόσο υψηλό ποσοστό παρατηρείται μόνο σε πολύ μικρές νησιωτικές χώρες με μοντέλο τουριστικής μονοκαλλιέργειας.
Εξαγωγές εμπορευμάτων και υπηρεσιών το 2019 σε εκατομ. $ ΗΠΑ
H Γαλλία πρωτεύουσα του παγκόσμιου τουρισμού, είχε διπλάσιο ύψος εξαγωγής αγαθών από εκείνες των υπηρεσιών. Η Πορτογαλία, ίδιου μεγέθους με την Ελλάδα, είχε κατά τι μικρότερες εξαγωγές υπηρεσιών το 2019, 39.000 εκ. $ αλλά κατά πολύ μεγαλύτερες εξαγωγές αγαθών, 67,000 εκ. $. Αλλά και στην Τουρκία, οι εξαγωγές εμπορευμάτων ήταν υπερτριπλάσιες των υπηρεσιών..
Οι οικονομικές συνέπειες της πανδημίας
Έτσι, λοιπόν, ενώ η μνημονιακή κρίση, θα επιφέρει το θανάσιμο χτύπημα στο παρασιτικό δανειακό μοντέλο, η κρίση του κορωνοϊού θα αφαιρέσει ένα ακόμα 10% του ΑΕΠ, πλήττοντας καθοριστικά το τελευταίο οχυρό της παραδοσιακής οικονομικής δομής.
Το 2020, η μείωση του τουριστικού συναλλάγματος πλησιάζει το 80%. Αν συνυπολογίσουμε και τη σημαντική πτώση των εισπράξεων από τη διεθνή ναυτιλία (που ξεπερνούσαν και αυτές τα 16 δις ευρώ το 2019), αποτελεί μάλλον θαύμα το ότι η πτώση του ΑΕΠ θα ανέλθει «μόλις» στο 8,8-10%.
Πολλοί ελπίζουν, πως πρόκειται για μια παροδική κρίση. Στην πραγματικότητα εν τούτοις, τίποτε δεν θα ξαναγίνει όπως πριν. Κατ’ αρχάς, θα χρειαστούν στην καλύτερη περίπτωση, δύο ή τρία χρόνια για να επαναπροσεγγίσουν τα έσοδα το επίπεδο του 2019. Με όλες τις συνέπειες για τις κατασκευές και το real estate, και τις δεκάδες χιλιάδες μονάδες της εστίασης, ενοικίασης αυτοκινήτων κ.λπ.
Όσο για τις διεθνείς μεταφορές, το πλήγμα θα είναι μεγαλύτερης διάρκειας: η μείωση των εμπορευματικών ροών, η τάση προς την εσωτερικοποίηση της παραγωγής, η ενίσχυση της ψηφιακής επικοινωνίας και η συρρίκνωση των μεταφορών υδρογονανθράκων, θα οδηγήσουν σε αποδυνάμωση των διεθνών μεταφορών.
Η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να προσανατολιστεί πλέον στην ενδογενή παραγωγή και τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις –γιατί αυτές διαθέτουμε–, καθώς και στην επενδυτική παραγωγική κινητοποίηση των δημοσίων επενδύσεων και των ευρωπαϊκών πόρων: Ανάπτυξη της αμυντικής βιομηχανίας, με όλες τις θετικές επιπτώσεις της, ανάντι και κατάντι του συνόλου των βιομηχανικών και ερευνητικών κλάδων﮲ ναυπηγοεπισκευαστική δραστηριότητα με τη μερική τουλάχιστον εσωτερικοποίηση της ναυτιλιακής δραστηριότητας﮲ ανανεώσιμες πηγές ενέργειας﮲ επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας βελτιώσεις στον αγροτικό-διατροφικό τομέα﮲ επενδύσεις στην εκπαίδευση και προσέλκυση ξένων φοιτητών. Τέλος οικοδόμηση μιας μεγάλης πολιτιστικής «βιομηχανίας», στηριγμένης στην πολιτιστική και ιστορική κληρονομιά της χώρας – εμπνεόμενη από το παράδειγμα πολλών χωρών, όπως της Γαλλίας και της Ιταλίας–, που θα μεταβάλει σε βάθος χρόνου και το ίδιο το τουριστικό μοντέλο.
Παρασιτική εξωστρέφεια
Πλέον, για την ελληνική οικονομία, δεν υπάρχει άλλη αναπτυξιακή οδός από εκείνη της παραγωγικής και πολιτιστικο-εκπαιδευτικής εμβάθυνσης. Μόνον έτσι θα υπερβούμε και μια συνήθη ψευδή αντιπαράθεση, ανάμεσα στην «εξωστρέφεια» και την ενδογενή παραγωγή:
Όμως, το ελληνικό μοντέλο ουδέποτε υπήρξε στην πραγματικότητά «εσωστρεφές»! Οι ελληνικές ελίτ χαρακτηρίζονται μάλλον από μια υπερβολική και συχνά δουλοπρεπή «εξωστρέφεια». Και ταυτόχρονα οι «εξωστρεφείς» ελίτ διατηρούσαν την ελληνική οικονομία και κοινωνία σε μια «επαρχιώτικη» «εσωστρέφεια» και υπανάπτυξη.
Συνεπώς, το δίλημμα δεν βρίσκεται μεταξύ εξωστρέφειας ή εσωστρέφειας, αλλά στο ότι η εξωστρέφεια θα πρέπει να στηρίζεται στη δική σου παραγωγή, τη δική σου παράδοση, τη δική σου αριστεία. Η παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας δεν μπορεί παρά να πραγματοποιείται μέσα σε ένα ανοικτό διεθνές περιβάλλον, ενώ ταυτόχρονα θα μεταποιεί και θα προβάλλει στο διεθνές πεδίο το εσωτερικό, το ενδογενές.
Το ίδιο ισχύει σχετικά με την πολιτιστική ή την εκπαιδευτική πολιτική. Το σημερινό εκπαιδευτικό μοντέλο της χώρας δεν είναι εσωστρεφές, αλλά παρασιτικά εξωστρεφές. Η Ελλάδα έχει το μεγαλύτερο ποσοστό εκπατρισμένων φοιτητών στον κόσμο, όλες οι ελίτ της είναι ξενοσπουδαγμένες και συχνότατα ξενοφρονούσες αλλά στο εσωτερικό της χώρας διατηρεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα «κλειστό», που υποτιμά σκανδαλωδώς την εγχώρια πνευματική παραγωγή, ενώ δεν είναι ικανό να μεταβληθεί σε πόλο έλξης για ξένους φοιτητές και σπουδαστές, παραμένοντας αρχοντοχωριάτικο και φεουδαλικό.
Μια εξωστρέφεια στηριγμένη στην ενδογενή παραγωγή
….Όπως προαναφέραμε, εντυπωσιακή υπήρξε τα τελευταία χρόνια η αναβάθμιση της αγροτικής παραγωγής , ποσοστιαία και σε απόλυτες τιμές, καθώς και το σχετικό κλείσιμο της ψαλίδας εισαγωγών-εξαγωγών. Πράγματι, από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, η Ελλάδα, μια χώρα παραδοσιακά αγροτική, μεταβλήθηκε σε ελλειμματική με διαρκή άνοδο του ελλείμματος του αγροτο-διατροφικού τομέα. Αυτό το έλλειμμα εκτινάχθηκε στα 3,06 δις. € το 2008 ενώ οι εξαγωγές κάλυπταν μόλις το 57% των εισαγωγών. Το αγροτικό εισόδημα έφτασε να αντιπροσωπεύει κάτι μεταξύ 3,3% και 3% του ΑΕΠ, κατώτερο και από εκείνο της βιομηχανικής και τουριστικής Ισπανίας!
Όμως, στα χρόνια της κρίσης, η οικονομία στράφηκε αναγκαστικά προς τον αγροτικό τομέα του οποίου όχι μόνο ανέβηκε το ποσοστό στο εθνικό εισόδημα στο 4,4%, το 2019, αλλά παράλληλα μειώθηκε και η ψαλίδα του ελλείμματος. Τάση που ενισχύεται θεαματικά μέσα στο 2020, καθώς στο δεκάμηνο Ιανουαρίου-Οκτωβρίου το έλλειμμα σχεδόν μηδενίστηκε φθάνοντας το 98%, μετά από μια εντυπωσιακή άνοδο των εξαγωγών (6,05 δις. € έναντι 6,16 δις € εισαγωγών). Δηλαδή, το ισοζύγιο του αγροτο-διατροφικού τομέα δείχνει να επιστρέφει εκεί που βρισκόταν στα τέλη της δεκαετίας του 1980!
Προφανώς, μετά την αγροτική παραγωγή, το μεγάλο στοίχημα της στροφής στη ενδογενή ανασυγκρότηση θα αποτελέσει ο μεταποιητικός τομέας, καθώς η αποβιομηχάνιση είχε πλήξει την Ελλάδα πολύ περισσότερο από τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης.
Μια ευχάριστη έκπληξη αποτέλεσε πρόσφατα η τοποθέτηση του Κώστα Σημίτη, σε άρθρο του στις 5 Δεκεμβρίου στην Καθημερινή, όπου, επισημαίνει πως:
…το επίκεντρο της προσπάθειας δεν θα πρέπει να είναι η βελτίωση του οδικού δικτύου, αλλά η παραγωγή εξαγώγιμων προϊόντων, όπως και η υποκατάσταση των εισαγομένων, ώστε να περιορισθεί το μόνιμο εμπορικό έλλειμμα της χώρας.3.
Δηλαδή, ο κλασικότερος, ίσως, εκφραστής του μοντέλου της καταναλωτικής ενσωμάτωσης στην παγκόσμια αγορά φαίνεται να εγκαταλείπει τον άλλοτε διαβόητο «σημιτικό εκσυγχρονισμό». Τώρα υπογραμμίζει, ορθά, πως «το επίκεντρο της προσπάθειας δεν θα πρέπει να είναι η βελτίωση του οδικού δικτύου, αλλά η παραγωγή εξαγώγιμων προϊόντων, όπως και η υποκατάσταση των εισαγομένων…». Διότι η δημιουργία «οδικών αξόνων» επέτρεψε απλώς στα εισαγόμενα προϊόντα να φθάνουν ανετότερα σε όλες τις γωνιές της χώρας, χωρίς να προϋπάρχει η εσωτερική παραγωγή που θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί αυτές τις υποδομές. «Στερνή μου γνώση…»
Πάντως ήδη και στη μεταποίηση έχουν αρχίσει να διαφαίνονται οι πρώτοι θετικοί μετασχηματισμοί καθώς, κατά την περίοδο 2013-2019, οι ελληνικές εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων αυξάνονταν ετησίως κατά 6,7%, ενώ παράλληλα οι εισαγωγές βιομηχανικών προϊόντων παραμένουν μικρότερες από εκείνες του 2008, με συνέπεια να συρρικνώνεται το έλλειμμα.
Κομβικός τομέας, συνδεδεμένος προνομιακά με την εκπαίδευση και τον τουρισμό, είναι ο τομέας του πολιτισμού .
Η Ελλάδα δεν μπορεί να αρκείται στον Παρθενώνα ή την Κνωσσό ούτε στην απλή βελτίωση των υπαρχουσών υποδομών, αλλά χρειάζεται κάτι πολύ μεγαλύτερο. Έχω αναφερθεί πολύ συχνά στην ανάγκη ενός κέντρου αριστοτελικών φιλοσοφικών σπουδών στα Στάγειρα ή πλατωνικών σπουδών στην Ακαδημία Πλάτωνος, μιας Ιατρικής Ακαδημίας στην Κω, μιας Ορθόδοξης Ακαδημίας στη Χαλκιδική ή τη Θεσσαλονίκη, ενός διεθνούς Πανεπιστημίου ελληνικών σπουδών κ.λπ. κ.λπ. Και σε ένα πιο μαζικό επίπεδο, μήπως απέναντι στην Ντίσνεϋλαντ δεν θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα πολιτιστικό χωριό στην Ολυμπία ή στη Βεργίνα το οποίο, χρησιμοποιώντας και τις νέες τεχνολογίες και την εικονική πραγματικότητα, θα εισήγε εκατομμύρια επισκεπτών και κατ’ εξοχήν τα παιδιά στον κόσμο της αρχαίας Ελλάδας; Ή κάτι ανάλογο για το Βυζάντιο στον Μυστρά; Και γιατί να μην αναδειχθεί η Επίδαυρος σε ένα παγκόσμιο Κέντρο Αρχαίου Θεάτρου, με εκπαιδευτικά παραρτήματα μελέτης του αρχαίου θεάτρου και χώρους για την οργάνωση διεθνών συνεδρίων;
Οι απαρχές μιας μετάβασης;
Εν κατακλείδι, απέναντι στη συρρίκνωση της εσωτερικής αγοράς από την εποχή των μνημονίων μέχρι σήμερα, ενισχύονται διαρκώς οι εξαγωγές και το ελληνικό παραγωγικό σύστημα μετατοπίζεται έστω σπερματικά προς μια εξαγωγική κατεύθυνση και κατά συνέπεια προς μια «ενδογενή εξωστρέφεια», σε αντίθεση με την παρασιτική και εισαγωγική εξωστρέφεια που κυριαρχούσε μέχρι το 2009
Μετά όμως την κατάρρευση και των εξαγωγικών υπηρεσιών εξαιτίας του COVID-19, η Ελλάδα θα έπρεπε να αναζητήσει κάποιες άλλες διεξόδους για την ανεύρεση επενδυτικών πόρων με την είσοδο κεφαλαίων από το εξωτερικό. Δηλαδή, να εμφανιστεί κάποιος «από μηχανής Θεός», που θα προσέφερε την αναγκαία χρηματική δυνατότητα. Αυτός ο «από μηχανής Θεός» θα μπορούσε να είναι το πακέτο ενίσχυσης της ελληνικής οικονομίας –Ταμείο Ανάκαμψης, ΕΣΠΑ και τακτικός προϋπολογισμός της ΕΕ, που θα ξεπεράσουν τα 70 δις. € τα επόμενα χρόνια και το 2021 υπολογίζονται στα 11,5 δις €– αρκεί το πολιτικό σύστημα να μην τα κατευθύνει όπως γνωρίζει παραδοσιακά. Πάντως, ο προϋπολογισμός του 2021 προβλέπει μια αύξηση των συνολικών επενδύσεων κατά 30%, στηριγμένη κατ’ εξοχήν στους ευρωπαϊκούς πόρους.
Μια πλανητικών διαστάσεων κρίση της παγκοσμιοποίησης
Και οι τάσεις αποδυνάμωσης της κυριαρχίας των αγορών και ενίσχυσης της εθνοκρατικής συνοχής –ίσως και της συνοχής περιφερειακών ενώσεων όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση– είναι ισχυρότατες σε όλο τον κόσμο.
Ο πρόεδρος Μακρόν, ο οποίος ανήλθε στην εξουσία με την αυταπάτη μιας οικονομίας εξαρτώμενης αποκλειστικά από την παγκόσμια αγορά, κατανόησε ήδη από την αρχή της πανδημίας προς τα που φυσάει ο άνεμος﮲ διαβάζουμε σε διάγγελμά του στις 12 Μαρτίου 2020:
Αυτό που αποκαλύπτει αυτή η πανδημία είναι ότι υπάρχουν αγαθά και υπηρεσίες που πρέπει να τοποθετηθούν εκτός των νόμων της αγοράς. Η εκχώρηση της τροφής μας, της προστασίας μας, της ικανότητάς μας να διαμορφώνουμε το πλαίσιο της ζωής μας σε άλλους είναι τρέλα. Πρέπει να ανακτήσουμε τον έλεγχο, να χτίσουμε, ακόμη περισσότερο από ό, τι ήδη το κάνουμε, μια Γαλλία και μια Ευρώπη κυρίαρχες.
Όσο για την Ευρωπαϊκή Ένωση, μετά από δισταγμούς, διαφωνίες και αντιπαραθέσεις, κατέληξε εν τέλει σε ένα σημαντικό πρόγραμμα ενισχύσεων των ευρωπαϊκών οικονομιών και ιδιαίτερα των πλέον ευάλωτων. Και οι σημαντικότερες από τις ευρωπαϊκές παρεμβάσεις, συνιστούν και μια καινοτομία προς την κατεύθυνση μιας κοινής, έστω και εξ ανάγκης, δημοσιονομικής πολιτικής: Πρόκειται για το πρόγραμμα αγοράς κρατικών ομολόγων από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ύψους 1.850 δισεκατομμυρίων € μέχρι τον Μάρτιο του 2022 και κυρίως για το Ταμείο Ανάκαμψης με επίσης 750 δις. € αρχικώς που σύμφωνα με τον επίτροπο Γιοχάννες Χαν, θα αφορούν 1,8 τρις €, δηλαδή το 15% του ΑΕΠ της ΕΕ4.
Όπως μπορεί ο καθένας να καταλάβει, η πανδημική κρίση, σε συνέχεια της κρίσης του 2008, ολοκληρώνει την ανατροπή της λογικής της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Σήμερα, με την πανδημία, αυτή η μετάβαση ολοκληρώνεται εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή αυξημένης κρατικής παρέμβασης στην οικονομία αλλά και στις κοινωνικές δομές. Οι πληγωμένες οικονομίες θα προσφύγουν προνομιακά στην κρατική προστασία και θα ενισχυθούν οι τάσεις για οικοδόμηση εθνοκεντρικών και περιφερειακών συγκροτήσεων.
Δύο αντικρουόμενες τάσεις
Προφανώς οι εξελίξεις δεν είναι μονοδιάστατες. Η ενίσχυση της κρατικής παρέμβασης, παράλληλα με την ενίσχυση της ηλεκτρονικοποίησης και ψηφιοποίησης της παραγωγής και του πληροφοριακού ελέγχου της ανθρώπινης ζωής, θα έχει ως πιθανότατη συνέπεια την απόσπαση ελευθεριών από τους πολίτες – μια ακόμα σημαντική επίπτωση της πανδημίας.
Όπως συμβαίνει σε όλες τις μεγάλες κρίσεις, στην πραγματικότητα, οι συνέπειες μπορεί να είναι αμφιλεγόμενες και κάποτε αντιφατικές. Οι κρίσεις αποτελούν ένα ανοικτό πεδίο αντιπαράθεσης στο οποίο όλες οι λογικές, όλες οι ιδεολογίες, όλες οι πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις διαγκωνίζονται μεταξύ τους.
Ωστόσο, υποστηρίζω πως αυτή δεν είναι η κυρία πλευρά. Σημαντικότερη παραμένει αντίθετα η ήττα της ανεξέλεγκτης παγκοσμιοποίησης και των εθνομηδενιστικών αντιλήψεων.
Στον κυριολεκτικά καινούργιο κόσμο που θα ξεπροβάλει μετά την κρίση, οι εθνικές ταυτότητες η αίσθηση του κοινού συμφέροντος της ανθρωπότητας και του ανθρώπου ως «πολιτικού ζώου», δηλαδή ταυτόχρονα ως συλλογικού και ατομικού υποκειμένου, θα βγουν ενισχυμένες.
Υ.Γ. Αν ήμουν πολίτης της Κίνας (και ακόμα περισσότερο του Χονγκ Κονγκ) θα αντιμετώπιζα ίσως κάτω από άλλη οπτική γωνία εξελίξεις που πιθανότατα θα ενισχύσουν τον κατασταλτικό χαρακτήρα του κράτους προς ένα οργουελιανό πρότυπο, που ούτως ή άλλως διαγραφόταν ήδη ανάγλυφα στην κινεζική κοινωνία.
Όμως σε ό,τι αφορά τους Έλληνες, που αντιμετωπίζουν, κυριολεκτικώς, κίνδυνο ιστορικής εξαφάνισης, οι οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές συνέπειες της πανδημίας μάλλον θα ενισχύσουν και πάλι την αναγκαιότητα της εθνικής σύμπνοιας, της ενδογενούς παραγωγής και το αίτημα για ένα αποτελεσματικό, επιτέλους, κοινωνικό κράτος.
1 https://www.macrotrends.net/countries/ trade-gdp-ratio
2 Ελένη Στεργίου, «Προϋπολογισμός: 7,5 δισ. μέτρα στήριξης το 2021 – Πού πάνε» , ΤΑ ΝΕΑ20 Νοεμβρίου 2020, https://www.tanea.gr/2020/11/20/economy/proypologismos-75-dis-metra-stiriksis-to-2021-pou-pane/
3 Κώστας Σημίτης, «Το Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας», Η Καθημερινή, 5/12/2020https://www.kathimerini.gr/politics/561186001/to-ethniko-schedio-anakampsis-kai-anthektikotitas/
4 Γιοχάννες Χαν, «Τον Ιανουάριο τα πρώτα κονδύλια από τα 1,8 τρις. € του Ταμείου Ανάκαμψης», ΤΟ ΒΗΜΑ, 6 Δεκεμβρίου 2020.
