Δίνοντας μια συνοπτική, διαχρονικά, εικόνα της πληθυσμικής συμμετοχής των Ελλήνων παροίκων δεν θα απείχε κανείς από την πραγματικότητα αν ισχυριζόταν ότι στις παροικίες της σημερινής νότιας Ουκρανίας σε περιόδους ακμής των πόλεων, το ποσοστό των ελλήνων παροίκων κυμαινόταν ανάμεσα στο 2,5-6%
του συνολικού τους πληθυσμού.
Αυτό αναφέρεται στην μελέτη «Οι Ελληνες στην διασπορά 15ος - 20ος αι» , επιμέλεια Ιωάννη Κ. Χασιώτη, ΄Ολγα Κατσιαρδή-Hering, Ευρυδίκη Α. Αμπατζή (Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2006). Ενα συστηματικό και πολυσσυλλεκτικό έργο που καταγίνεται με το φαινόμενο της Διασποράς, με το οποίο είναι στενά συνυφασμένη η νεότερη και η σύγχρονη ελληνική ιστορία. Σύμφωνα με την συγκεκριμένη έκδοση, το ρόλο της κεντρικής παροικίας είχε η Οδησσός για την Ουκρανία.
«Ελληνισμός υπάρχει από αρχαιοτάτων χρόνων στην περιοχή που ιδρύθηκε η ελληνική παροικία της Οδησσού. Επίσης, υπήρχε ισχυρή παρουσία Ελληνισμού στην διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας», αναφέρει στην HuffPost o δημοσιογράφος κι ιστορικός, κ. Τίτος Αθανασιάδης.
Σύμφωνα με τον ίδιο, ο Χριστιανισμός διαδόθηκε στους Ρώσους από το Βυζάντιο το 988 μ. Χ. με τον γάμο της πριγκίπισσας Αννας Πορφυρογέννητης, αδερφής του Βασιλείου Β′ Βουλγαροκτόνου, με τον μεγάλο πρίγκιπα Βλαδίμηρο Α΄ του Κιέβου.
«Η ισχυρή παρουσία Ελλήνων σ′ αυτές τις περιοχές συνεχίζεται σε όλη την διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και ενισχύεται στα τέλη του 18ου όταν μετά την αποτυχία των ”Ορλωφικών” (σημειωτέον τα ”Ορλωφικά”, ήταν η τελευταία αποτυχημένη εξέγερση των Ελλήνων πλην το 1821). Πολλοί Ελληνες επειδή υποστήριξαν τον αγώνα της Ρωσίας εναντίον της Τουρκίας, ήταν εκτεθειμένοι στους Τούρκους και για να μην τιμωρηθούν από αυτούς εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Ουκρανίας - και κυρίως στην Οδησσό, στο Ροστόβ, στην Μαριούπολη, στα χωριά πέριξ της Μαριούπολης, στο Ταϊγάνιο κτλ.», εξηγεί ο ίδιος.
Οι ανθηροί αιώνες: 18ος - 19ος
Οπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στο έργο «Οι Ελληνες στην διασπορά 15ος - 20ος αι»: Η διάνοιξη των εύφορων στεππών και των πεδιάδων της «Νέας Ρωσίας», από τα τέλη του 18ου αιώνα, και η εποικιστική πολιτική των τσάρων δημιουργούν νέο πλέγμα παραθαλάσσιων παροικιών (στην Οδησσό, το Ταϊγάνιο/Ταγανρόγκ, τη Μαριούπολη, τη Σεβαστούπολη κ.ά.), που προστίθενται στο ήδη γνωστό, από τον 16ο αιώνα, ηπειρωτικό δίκτυο (του Λέμπεργκ/Λβοφ, της Νίζνας/Νιέζιν, του Κιέβου). Το σιτάρι θα γίνει το κύριο εμπόρευμα των υδραίικων πλοίων, και ο βασικός επιχειρηματικός προσανατολισμός εμπόρων από τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, την Πελοπόννησο, αλλά και την Ήπειρο. Έμποροι ειδικευμένοι στο χερσαίο και ναυτικό εμπόριο στέλνουν βιομηχανικά εμπορεύματα, βιβλία στην Ανατολή, αλλά συχνά τα καράβια ή τα καραβάνια επιστρέφουν με σάκους χρυσών και αργυρών ισχυρών ευρωπαϊκών νομισμάτων, ως αποτέλεσμα της άνισης, αλλά επωφελούς εξαγωγικής δυναμικής. Δυναμώνουν, έτσι, με κεφάλαια τις επιχειρήσεις τους στην Ανατολή, από όπου οι περισσότεροι, τουλάχιστον ως τα μέσα του 19ου αιώνα, κινούν τις εταιρείες τους. Από τα τέλη του 18ου αιώνα όλο και περισσότεροι εντάσσουν τις τραπεζικές τακτικές στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες. Από έμποροι-τραπεζίτες, εξελίσσονται σε τραπεζίτες, ασφαλιστές, εφοπλιστές, γαιοκτήμονες - εμπόρους, γαιοκτήμονες-τραπεζίτες.
Εντασσόμενοι στις τοπικές κοινωνίες, όχι απαραίτητα αφομοιούμενοι, τουλάχιστον ως μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, επωφελούνται από τη συχνά διπλή τους υπηκοότητα (την οθωμανική ή από το 1830 και την ελληνική, και την αυστριακή, ρωσική, γαλλική, αγγλική κ.ο.κ.). Συνεργάζονται ενίοτε με ντόπιους εμπόρους ή άλλους εποίκους (Άγγλους, Γάλλους, Ιταλούς, Εβραίους, Σέρβους), συνήθως σε πολυπρόσωπες ή μετοχικές και οπωσδήποτε στις ασφαλιστικές και τραπεζικές επιχειρήσεις. Αναδεικνύονται σε ισχυρούς οικονομικούς παράγοντες στους τόπους υποδοχής και αναπτύσσουν διπλή ταυτότητα, που πηγάζει από την επιχειρηματικότητα, αλλά και από τη συντήρηση των δεσμών τους με τις ελληνικές κοινότητες, εντός των οποίων πολλοί δραστηριοποιούνται. Οδησσός, Αλεξάνδρεια, Λιβόρνο, Τεργέστη, Μασσαλία, Λονδίνο συνδέονται σε ένα διεθνές, για την εποχή, οικονομικό δίκτυο, συνήθως με εταιρικά παραρτήματα ή αντιπροσώπους από τους ίδιους οικογενειακούς κλάδους. Τα δίκτυα εμπλουτίζονται και διαφοροποιούνται μέσα στον 19ο αιώνα με την ανάπτυξη της ατμοπλοΐας, της ποταμοπλοΐας, την επέκταση των σιδηροδρόμων και το άνοιγμα της ενδυναμωμένης ναυτιλίας και του εμπορίου σε διεθνείς ορίζοντες.
Οδησσός: Ενα κέντρο του Ελληνισμού με ξεχωριστή σημασία
«Η Οδησσός είναι ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του ελληνισμού στο εξωτερικό διότι εκεί ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρεία. Υπάρχουν φιλικές σχέσεις με τους Ουκρανούς εξ′ αυτού του λόγου και υπάρχει και Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας σήμερα εκεί. Αργότερα η Φιλική Εταιρεία μετέφερε την έδρα της από την Οδησσό στην Κωνσταντινούπολη αλλά εκεί πρωτοσυναντώνται οι τρεις έμποροι, οΣκουφάς, ο Τσακάλωφ κι ο Ξάνθος και συζητούν για πρώτη φορά για μια πιθανή εξέγερση των Ελλήνων η οποία χρειάζεται προετοιμασία», λέει ο κ. Αθανασιάδης.
Οι μεγάλοι ευεργέτες και η ελληνίδα γιαγιά της Ραΐσα Γκορμπατσόφ
«Πολλοί Ελληνες που βρέθηκαν σ′ αυτές τις περιοχές διέπρεψαν επιχειρηματικά όπως ο Βαρβάκης, ο Βαλλιάνος, ο Σκαραμαγκάς, ο Μαρασλής, ο Κουμπάρης ο Καπλάνης και άλλοι και μάλιστα μερικοί απ′ αυτούς ευεργέτησαν την Ελλάδα. Μάλιστα ο Βαρβάκης, λίγο πριν από την Επανάσταση ήρθε στα Ιόνια νησιά, διεκπεραιώθηκε στην Ζάκυνθο όπου και πέθανε τελικά, ερχόμενος για να ενισχύσει με χρήματά του την ελληνική επανάσταση του 1821», εξηγεί ο κ. Αθανασιάδης.
Ο ίδιος, όπως αναφέρει σε άρθρο του στην εφημερίδα «Εστία» (4-5 Μαρτίου 2022), ακόμη θυμάται την Ραΐσα Γκορμπατσόφ, σύζυγο του τελευταίου σοβιετικού ηγέτη που πέθανε νωρίς από καρκίνο να μιλάει στην τηλεόραση και να αποκαλύπτει: «Η γιαγιά μου ήταν ελληνίδα της Μαριούπολης».
«Σε όλη την διάρκεια του 19ου αιώνα έχουμε μια ανθηρή παρουσία σ′ όλες αυτές τις περιοχές με ισχυρές κοινότητες οι οποίες ανεδείχθηκαν λόγω των εμπορικών ασχολιών ορισμένων από των Ελλήνων που διαβιούσαν εκεί. Πολλές από αυτές τις ελληνικές οικογένειες ενεπλάκησαν στον Α′ Παγκόσμιο Πόλεμο, υπήρξαν θύματα του Α′ Παγκοσμίου Πολέμου, πολέμησαν στο πλευρό των Ουκρανών κι αργότερα συμμετείχαν στην Ρωσική επανάσταση του Λένιν», συμπληρώνει επίσης.
Οπως επίσης αναφέρει, θα πρέπει να υπήρχε μια ισχυρή μεσαία τάξη, λόγου χάρην στην Μαριούπολη την εποχή πριν από τον Α′ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον 19ο αιώνα η οποία λόγω του Κομμουνισμού διαλύθηκε. Κι όσοι δεν πρόλαβαν να έρθουν στην Ελλάδα φτωχοποιήθηκαν.
Ο δραματικός 20ος αιώνας: η ιστορία των Ελλήνων της Μαριούπολης
«Οι Ελληνες της Μαριούπολης όπως και της Οδησσού, του Χαρκόβου και της Κριμαίας γενικότερα, πολέμησαν κατά του εισβολέα και πολλοί απ′ αυτούς πλήρωσαν με την ζωή τους τον αγώνα τους για την ελευθερία στον Α′ και στον Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο», γράφει χαρακτηριστικά ο ίδιος στην «Εστία». «Μετά την έναρξη της Μπολσεβικικής Επανάστασης το 1917, υπήρξαν Ελληνες που τάχθηκαν στο πλευρό της, πολέμησαν για την επικράτησή της και κατέλαβαν διάφορα αξιώματα, ενώ άλλοι προσχώρησαν στον στρατό του Ντενίκιν, του αντιμπολσεβίκου στρατηγού, όταν επικράτησε η Επανάσταση, όσοι απ′ αυτούς επέζησαν, έφυγαν για την Ελλάδα ή άλλα μέρη εκτός Σοβιετικής Ενωσης.
Μαζί τους έφυγαν και οι περισσότεροι Ελληνες της νότιας Ουκρανίας, διότι είχαν στηρίξει ή πλαισιώσει ηθικά το Ελληνικό Εκστρατευτικό Σώμα που είχε στείλει ο Ελευθέριος Βενιζέλος για να πολεμήσει στο πλευρό των Γάλλων στρατιωτών εναντίον των μπολσεβικικών επαναστατικών δυνάμεων (Ιανουάριος - Μάρτιος 1919). Και καθώς η εκστρατεία απέτυχε, οι Ελληνες ομογενείς που είχαν βοηθήσει ή συμπαρασταθεί στις ελληνικές μονάδες, υποχρεώθηκαν να επιβιβαστούν στα ελληνικά πολεμικά σκάφη για να βρουν άσυλο στην ελληνική πατρίδα», σημειώνει στο εν λόγω άρθρο. Και συνεχίζει:
«Υπολογίζεται ότι περί τους 15.000 Ελληνες έφυγαν τότε για την Ελλάδα ή άλλες χώρες, χρησιμοποιώντας ακόμα και γαλλικά πλοία - όσοι δεν πρόλαβαν να επιβιβαστούν στα ελληνικά για να αποφύγουν την εκδικητική μανία των Μπολσεβίκων για την απόβαση των Ελλήνων στρατιωτών στην Ουκρανία και τον πολεμικό αγώνα τους ενάντια στην Επανάσταση του Λένιν. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, ο Ελληνισμός της Μαριούπολης το 1918 - 1919 ήταν 170.000, ενώ το 1926 είχε μειωθεί στους 54.600. Το 1989 ήταν 24.000 και στα χωριά 50.000. Τελευταία, όμως, γίνεται λόγος και για 150.000 ελληνικής καταγωγής... Γενικά από τους περίπου πάνω από 350.000 Ελληνες της νότιας Ουκρανίας μέχρι το 1919, σήμερα υπολογίζεται ότι έχουν απομείνει το πολύ 170.000 ως 180.000. Οσοι έμειναν στον τόπο τους πολέμησαν με πάθος εναντίον των χιτλερικών στρατιών. Μερικές, μάλιστα, από τις συγκλονιστικότερες μάχες του Ερυθρού Στρατού εναντίον του χιτλερικού σημειώθηκαν στην Ουκρανία, ιδιαίτερα στο Χάρκοβο αλλά και στο Κίεβο που το πολιορκούσαν λυσσωδώς οι ναζιστές Γερμανοί, όπως σήμερα οι Ρώσοι».
Ελληνικό σχολείο από το 1687 στην Ουκρανία
Οπως αναφέρεται στην προαναφερθείσα μελέτη από το 1687 υπήρχε ελληνικό σχολείο στο Νιέζιν της σημερινής Ουκρανίας, ενώ η ελληνική διδασκόταν
σε άλλα δέκα σχολεία της περιοχής. Σχολείο βασικής εκπαίδευσης λειτούργησε από το 1814 στην Οδησσό, αλλά από τις αρχές του 19ου αιώνα άκμασε κυρίως η περίφημη Ελληνεμπορική Σχολή, το δεύτερο σε σημασία εκπαιδευτικό ίδρυμα της πόλης μετά το Λύκειο Richelieu.
«Βεβαίως υπήρχαν σχολεία», υπερθεματίζει κι ο κ. Αθανασιάδης. «Μπορεί να μην έχουμε την λαμπρότητα των σχολείων άλλων κέντρων της Διασποράς, της Κωνσταντινούπολης (Μεγάλη του Γένους Σχολή, Ζωγράφειο, Ζάππειο Παρθεναγωγείο), της Σμύρνης (Ευαγγελική Σχολή), της Αλεξάνδρειας (Αβερώφειο). Ομως, στην Μαριούπολη και στα τριγύρω χωριά υπήρχαν πάνω από 100 σχολεία τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα».
Η Οδησσός στον 20ό αιώνα
Μετά τη Ρωσική Επανάσταση και κατά τη διάρκεια του Ρωσικού Εμφυλίου, η Οδησσός κατελήφθη από τους Ουκρανούς, τον Γαλλικό Στρατό, τον Κόκκινο Στρατό και τον Λευκό Στρατό. Μετά την οριστική επικράτηση των Μπολσεβίκων αποτέλεσε τμήμα της Σοβιετικής Δημοκρατίας της Ουκρανίας από το 1920. Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου η πόλη κατελήφθη από Ρουμανικές και Γερμανικές δυνάμεις, από το 1941 - 1944. Την περίοδο της κατοχής τα θύματα έφτασαν τις 60.000, στην πλειοψηφία τους εβραϊκής καταγωγής. Το 1991 μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης η Οδησσός περνάει κάτω απ′ τον έλεγχο της Ουκρανίας.
ΠΗΓΕΣ: “Οι Έλληνες στη Διασπορά: 15ος – 21ος αιώνας” – Έκδοση της Βουλής των Ελλήνων , εφημερίδα ΕΣΤΙΑ, el.wikipedia.org.