Οι Έλληνες, υπήρξαν ο λαός που απλώθηκε σε ολόκληρη την λεκάνη της Μεσογείου και στην Μαύρη Θάλασσα, ιδρύοντας την πρώτη εμπορική και αποικιακή «αυτοκρατορία» της αρχαιότητος. Διαχρονικά, υπήρξαν από τους πληθυσμούς εκείνους (μαζί με τους Αρμένιους και τους Εβραίους) οι οποίοι είχαν σημαντική πολιτισμική και οικονομική παρουσία στα περισσότερα από τα κράτη των Βαλκανίων, της Μαύρης Θάλασσας και της Μέσης Ανατολής.
Η κατάσταση προ του 1922
Πριν την μετατροπή της Ελλάδας σε ένα, κατά τα δυτικά πρότυπα, έθνος – κράτος και την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1923, οι Έλληνες διατηρούσαν ισχυρές αριθμητικά μειονότητες, οι οποίες χαρακτηρίζονταν από οικονομική ευημερία, πολιτιστική άνθηση και κοσμοπολιτισμό.
Στις αρχές του 20ου αιώνα, υπήρχαν ελληνικές μειονότητες στην Μικρά Ασία (Ιωνία, Προποντίδα, Καππαδοκία κλπ), τον Πόντο, την Ανατολική Θράκη, την Κιλικία, τον Καύκασο και το Λεβάντε. Ισχυρή ήταν η ελληνική παρουσία και στα Βαλκάνια: η γεωγραφική περιοχή της Οθωμανικής Μακεδονίας, η Ανατολική Ρωμυλία, τα παράλια της σημερινής Βουλγαρίας, η σημερινή Αλβανία και η Μολδοβλαχία ήταν περιοχές και με ελληνικούς πληθυσμούς. Πέραν των ορίων της τέως Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι Έλληνες διατηρούσαν σημαντικές μειονότητες στην Αίγυπτο και το Σουδάν, στα βόρεια παράλια της Μαύρης Θάλασσας, τη Νότια Ιταλία και Σικελία, καθώς και στην Δυτική Ευρώπη (στην περίπτωση αυτή ο όρος διασπορά είναι ίσως πιο δόκιμος).
Κατά την δεκαετία του 1920, ο ελληνικός πληθυσμός στις περιοχές αυτές μειώθηκε σημαντικά. Το μικρασιατικό μέτωπο, η γενοκτονία των Ποντίων, οι ανταλλαγές των πληθυσμών, οι βίαοι εξισλαμισμοί, οι εθνικισμοί στα Βαλκάνια και, σε μικρότερο βαθμό, η εγκαθίδρυση της ΕΣΣΔ, οδήγησαν στην σμίκρυνση ή και εξαφάνιση πολλών εκ των ελληνικών μειονοτήτων. Αυτή η τραγική εξέλιξη είχε τρεις βασικές επιπτώσεις: μετά από πολλούς αιώνες, η σημαντική παρουσία των Ελλήνων στις προαναφερθείσες περιοχές συρρικνώθηκε. Επίσης, η περίοδος αυτή σηματοδοτεί και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας. Τέλος, η μετακίνηση των Ελλήνων στο ελληνικό κράτος, συνέβαλε καθοριστικά στην ομογενοποίηση της ελληνικής κοινωνίας. Η αποχώρηση των μουσουλμάνων και των Βουλγάρων την δεκαετία του 1920 από την βόρεια Ελλάδα και η εγκατάσταση των προσφύγων στις περιοχές αυτές, αλλά και η αποχώρηση των Τσάμηδων και των Σλαβόφωνων της Μακεδονίας μετά το 1945-1949 είχαν ως αποτέλεσμα η Ελλάδα να καταστεί μια από τις χώρες με τον πιο ομοιογενή πληθυσμό σε εθνική συνείδηση.
Οι ελληνικές μειονότητες σήμερα
Ιταλία
Η Νότια Ιταλία και η Σικελία υπήρξαν από τις σημαντικότερες ελληνικές αποικίες της αρχαιότητος, γι’ αυτό και αποκαλούντο «Μεγάλη Ελλάδα – Magna Graecia». Μετά την επέλαση των Νορμανδών στη Νότια Ιταλία και την αποχώρηση των Βυζαντινών από την περιοχή, η πλειοψηφία των εναπομεινάντων Ελλήνων σταδιακά λατινοποιήθηκε. Επίσης, με την πάροδο του χρόνου υιοθετήθηκε το καθολικό δόγμα. Οι Έλληνες της Νότιας Ιταλίας ονομάζονται Griko και αποτελούν σήμερα μια από τις αναγνωρισμένες μειονότητες της Ιταλίας. Ομιλούν τη δική τους διάλεκτο (την Κατωιταλική), που αποτελεί μια ελληνική διάλεκτο η οποία περιλαμβάνει πολλά στοιχεία της ιταλικής γλώσσας. Σήμερα, στις επαρχίες Apulia και Calabria κατοικούν περίπου 80.000 Griko.
Βαλκάνια
Η Χερσόνησος του Αίμου φιλοξενεί ακόμη και σήμερα ελληνικούς πληθυσμούς:
Στο νότιο τμήμα της Αλβανίας – στην Βόρεια Ήπειρο – υπάρχει αναγνωρισμένη ελληνική μειονότητα. Στην εν λόγω περιοχή, οι Έλληνες κατοικούσαν από την αρχαιότητα. Μετά την δημιουργία του αλβανικού κράτους (1913), οι Έλληνες της Βορείου Ηπείρου κήρυξαν το 1914 την αυτονομία της περιοχής, χωρίς ωστόσο να την εξασφαλίσουν. Μέχρι και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Έλληνες πιθανόν να αποτελούσαν την πλειοψηφία της περιοχής, με εξαίρεση ορισμένους αλβανικούς θυλάκους. Εντούτοις, μετά το 1945, το κομμουνιστικό καθεστώς Χότζα καταδίωξε την μειονότητα, κυρίως λόγω της θρησκευτικής της πίστης. Η κομμουνιστική Αλβανία επέβαλε την αθεΐα και κήρυξε τον πόλεμο σε όλα τα θρησκευτικά δόγματα στην χώρα.
Μετά την κατάρρευση του καθεστώτος και το άνοιγμα των ελληνοαλβανικών συνόρων το 1991, η πλειοψηφία των ομογενών της Βορείου Ηπείρου έφτασε στην Ελλάδα επιδιώκοντας ένα καλύτερο μέλλον. Σήμερα, η ελληνική μειονότητα έχει συρρικνωθεί αλλά συνεχίζει να υφίσταται. Ωστόσο, το αλβανικό κράτος παραβιάζει πολλά από τα δικαιώματά της.
Μικρότερες μειονότητες υπάρχουν και στην Βουλγαρία και την Βόρεια Μακεδονία. Στην Βουλγαρία, υπάρχει μια μικρή κοινότητα Σαρακατσάνων. Αναφορικά με την Βόρεια Μακεδονία, οι Βλάχοι/Αρμάνοι που κατοικούν στην χώρα δεν έχουν ενιαία εθνική συνείδηση. Ορισμένοι εξ αυτών αυτοπροσδιορίζονται ως Έλληνες. Το ίδιο ισχύει και στην Αλβανία. Επομένως, θα μπορούσαμε να εντάξουμε όσους Βλάχους έχουν ελληνική εθνική συνείδηση στις ελληνικές μειονότητες των Βαλκανίων.
Τουρκία
Στην Τουρκία, παρά τις γενοκτονίες και τους διωγμούς που οι Έλληνες υπέστησαν κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα, υπάρχουν ακόμα ελληνικές κοινότητες σε ορισμένες περιοχές. Στην Κωνσταντινούπολη, μετά τα Σεπτεμβριανά του 1955, η πολυάριθμη ελληνική Κοινότητα της Πόλης μειώθηκε δραματικά. Σήμερα, στο άλλοτε κέντρο του Ελληνισμού κατοικούν λιγότεροι από 2,500 Έλληνες. Ακόμη, υπάρχουν μερικές εκατοντάδες Έλληνες στην Ίμβρο και κάποιες δεκάδες στην Τένεδο. Αυτή είναι η ελληνορθόδοξη κοινότητα που κατοικεί στην Τουρκία.
Όμως υπάρχουν ακόμη δύο ελληνικές κοινότητες στην γείτονα. Ωστόσο, οι κοινότητες αυτές δεν ασπάζονται τον χριστιανισμό, αλλά το Ισλάμ. Στον Πόντο κατοικούν ακόμα μουσουλμάνοι Πόντιοι, ορισμένοι εκ των οποίων μάλιστα ομιλούν και την Ποντιακή διάλεκτο. Ο μεγαλύτερος αριθμός τής εν λόγω κοινότητας κατοικεί στην Επαρχία της Τραπεζούντας και σε μικρότερο βαθμό στην Ριζούντα. Επιπλέον, στην Τουρκία κατοικούν και Μουσουλμάνοι Κρήτες, οι οποίοι έφτασαν στην Μικρά Ασία με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923. Ωστόσο, η πλειοψηφία των μουσουλμάνων Κρητών έχει πλέον αφομοιωθεί εθνικά στην τουρκική κοινωνία. Το ίδιο συνέβη και με τους υπόλοιπους μουσουλμάνους Έλληνες που έφτασαν στην Τουρκία το 1923.
Ουκρανία και Καζακστάν
Μετά την γενοκτονία των Ποντίων, ένα μεγάλο μέρος των επιζησάντων κατέφυγε στην τότε Σοβιετική Ένωση. Σήμερα, υπάρχουν ακόμα Έλληνες σε ορισμένες από τις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες. Το νότιο τμήμα της Ουκρανίας βρέχεται από την Μαύρη Θάλασσα. Ιστορικά στην περιοχή αυτή κατοικούν, μεταξύ άλλων, και ελληνικοί πληθυσμοί, οι οποίοι αποτελούν κομμάτι του ευρύτερου ποντιακού ελληνισμού. Σήμερα, η ελληνική μειονότητα βρίσκεται κυρίως στην περιοχή της Μαριούπολης στην Επαρχία Ντονέτσκ. Παρομοίως, μερικές χιλιάδες Έλληνες κατοικούν και στο Καζακστάν.
Καύκασος
Πόντιοι κατοικούν και στον Καύκασο. Στις αρχές του 20ου αιώνα οι αριθμοί των Ελλήνων του Καυκάσου ήταν αρκετά μεγαλύτεροι σε σχέση με σήμερα. Το σταλινικό καθεστώς, εκδίωξε τους Έλληνες της Αμπχαζίας και της Γεωργίας, ενώ οι Κεμαλικοί τους Έλληνες του Καρς. Ένας επιπλέον αριθμός έφθασε στην Ελλάδα μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Σήμερα, υπάρχουν ορισμένες ελληνικές κοινότητες στη νότια Γεωργία (κυρίως στην περιφέρεια Κβέμο Κάρτλι). Ελληνική μειονότητα αναγνωρίζει και η Αρμενία, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας κατοικεί στο βόρειο κομμάτι της χώρας.
Μέση Ανατολή
Ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια, οι Έλληνες κατοικούσαν στη Μέση Ανατολή και συγκεκριμένα στο Λεβάντε. Η ελληνική παρουσία στην εν λόγω περιοχή ενισχύθηκε σημαντικά κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Γι’ αυτό και επιβίωσε το Πατριαρχείο της Αντιόχειας. Με την πάροδο τους χρόνου, ωστόσο, η πλειοψηφία των Ελλήνων της περιοχής αραβοποιήθηκε. Όμως δεν έχασε την πίστη του. Μέχρι και σήμερα υπάρχει ισχυρή ορθόδοξη κοινότητα τόσο στην Συρία όσο και στον Λίβανο. Αυτοί αποκαλούνται ως Ελληνορθόδοξοι. Σχεδόν όλοι τους είναι Άραβες, όμως ένα μεγάλο κομμάτι εξ αυτών έχουν ελληνική καταγωγή. Στην Συρία, η μειοψηφία της ορθόδοξης κοινότητας ομιλεί ελληνικά και θεωρεί εαυτόν τμήμα του Ελληνισμού. Η Συρία και ο Λίβανος αποτελούν επίσης τη νέα πατρίδα πολλών μουσουλμάνων Κρητών.
Ο ρόλος της Ελλάδας:
Με την εγκατάλειψη της Μεγάλης Ιδέας το ελληνικό κράτος σχεδόν έπαψε να εντάσσει τις ελληνικές μειονότητες στην εξωτερική του πολιτική. Παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα διατηρεί κάποιες σχέσεις με τις εναπομείνασες ελληνικές μειονότητες – κυρίως μέσα από την εκπαίδευση, τον πολιτισμό και τις Ελληνικές πρεσβείες – το ελληνικό κράτος διαχρονικά, δυστυχώς, δεν προστατεύει αποτελεσματικά τις ελληνικές και γενικότερα τις ορθόδοξες κοινότητες στην ευρύτερη περιοχή.
Φυσικά, αυτό δεν ήταν πάντοτε εφικτό. Όταν, για παράδειγμα, την δεκαετία του 1950 ο Νάσερ αποφάσισε να εκδιώξει όλους τους μη Άραβες από την Αίγυπτο, το ελληνικό κράτος δεν είχε πολλά περιθώρια δράσης. Παρομοίως, όταν ο Στάλιν αποφάσισε τις αναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών (συμπεριλαμβανομένων των Ελλήνων) εντός της ΕΣΣΔ, η Ελλάδα δεν είχε ούτε την δύναμη ούτε τα μέσα να βοηθήσει τους Έλληνες της Σοβιετικής Ένωσης.
Ωστόσο, το ελληνικό κράτος υπήρξε αναποτελεσματικό στην προστασία των μειονοτήτων και σε άλλες περιπτώσεις διωγμών ή ενόπλων συρράξεων. Έτσι, η Ελλάδα έμεινα ουσιαστικά άπραγη στα γεγονότα που ακολούθησαν την 7η Σεπτεμβρίου 1955, τα οποία οδήγησαν στην σταδιακή αποχώρηση των Ελλήνων της Πόλης. Το ίδιο συνέβη και με τους Έλληνες της Ίμβρου και της Τενέδου. Η Ελλάδα είχε το δικαίωμα, σύμφωνα με την Συνθήκη της Λωζάννης, να παρέμβει σε περίπτωση που οι Έλληνες των δύο νησιών κινδύνευαν. Όπως προαναφέρθηκε τα δικαιώματα της ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία ενίοτε παραβιάζονται. Άλλη μία περίπτωση της διαχρονικής αδράνειας του ελληνικού κράτους προστασίας των μειονοτήτων. Απουσία λήψης μέτρων προστασίας παρατηρείται και στην περίπτωση της Ανατολικής Ουκρανίας. Η περιοχή στην οποία κατοικεί η ελληνική μειονότητα αποτελεί και μέτωπο του πολέμου μεταξύ των Ουκρανών και των φιλορώσων αποσχιστών. Το ίδιο απογοητευτική είναι και η αδράνεια του ελληνικού κράτους στην προστασία των Ελληνορθοδόξων κατά την διάρκεια των πολέμων του Λιβάνου (1975-1990) και της Συρίας (2011 – σήμερα).
Βέβαια, υπήρχαν και εξαιρέσεις όπου η Ελλάδα έδρασε αποτελεσματικά για να προστατεύσει τις εκτός Ελλάδος ελληνικές κοινότητες. Μια τέτοια είναι και η περίπτωση της μεταφοράς πολλών Ελλήνων κατά την διάρκεια των πολέμων στην Γεωργία την δεκαετία του 1990. Βέβαια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό εντάχθηκε στον γενικότερο επαναπατρισμό των Ελλήνων από τις χώρες όπου κατέρρευσε ο κομμουνισμός.
Συμπερασματικά, το ελληνικό κράτος, αλλά και η κοινωνία, πρέπει να μην ξεχνούν ότι υπάρχουν και οι Έλληνες της διασποράς – και κυρίως οι προαναφερθείσες ελληνικές μειονότητες. Το κράτος οφείλει να προστατεύσει τις κοινότητες αυτές, διότι αποτελούν και κύριο εκφραστή του ελληνισμού στο εξωτερικό.