Το Buy Nothing Day είναι μια παγκόσμια ημέρα διαμαρτυρίας απέναντι στην υπερκατανάλωση. Στη Βόρεια Αμερική πέφτει την Παρασκευή μετά την Ημέρα των Ευχαριστιών, αλλά και το Black Friday, ενώ στην Ευρώπη συνήθως γιορτάζεται το τελευταίο Σάββατο του Νοεμβρίου. Μόνο για 24 ώρες ζητά από τους πολίτες κάτι φαινομενικά απλό. Να μη βγάλουν πορτοφόλι ούτε πιστωτική/χρεωστική κάρτα.
Η Παγκόσμια Ημέρα Αγοραστικής Αποχής (Buy Nothing Day) ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του ’90 στον Καναδά, ως ιδέα ενός καλλιτέχνη, του Ted Dave, και πολύ γρήγορα αγκαλιάστηκε και προωθήθηκε διεθνώς από το περιοδικό / οργάνωση Adbusters. Στόχος; Να σταματήσουμε για μία μέρα τις αγορές μας και να σκεφτούμε τι σημαίνει η κατανάλωση για το πορτοφόλι μας, την κοινωνία και τον πλανήτη.
Σήμερα η ημέρα γιορτάζεται σε δεκάδες χώρες, με διαφορετικές δράσεις:
- «ζόμπι» που περιφέρονται σε malls,
- πορείες με άδεια καρότσια σούπερ μάρκετ,
- ανταλλακτικά παζάρια ρούχων,
- εθελοντικές δράσεις αντί για ψώνια.
Πίσω από αυτά τα – συχνά θεαματικά – happenings κρύβεται ένα απλό ερώτημα: πόσο ελεύθεροι είμαστε πραγματικά όταν «ψηφίζουμε» κάθε μέρα με το πορτοφόλι μας;
Η σκοτεινή πλευρά της Μαύρης Παρασκευής
Δεν είναι τυχαίο ότι η Ημέρα Αγοραστικής Αποχής τοποθετήθηκε πάνω ή δίπλα στη Μαύρη Παρασκευή, την «γιορτή» των εκπτώσεων που σηματοδοτεί την έναρξη της χριστουγεννιάτικης σεζόν. Στις ΗΠΑ, η Black Friday θεωρείται εδώ και χρόνια μία από τις πιο εμπορικές ημέρες του χρόνου, με τεράστιο τζίρο στα φυσικά και τα online καταστήματα. Η φρενίτιδα της Μαύρης Παρασκευής, με κάμερες να καταγράφουν ουρές σε malls, push notifications με 70% countdown σε sites, έχει γίνει σύμβολο ενός μοντέλου κατανάλωσης όπου:
- αγοράζουμε πολύ περισσότερα από όσα χρειαζόμαστε,
- βυθιζόμαστε ευκολότερα σε χρέη,
- και τροφοδοτούμε μια παραγωγή που «καίει» πρώτες ύλες και ενέργεια με τεράστιο περιβαλλοντικό αποτύπωμα.
Το Buy Nothing Day έρχεται να βάλει ακριβώς δίπλα σε αυτήν την εικόνα μια εναλλακτική. Μια μέρα που αντί να κυνηγάμε προσφορές, παρατηρούμε την ίδια μας την επιθυμία να αγοράζουμε.
«Έχει νόημα;» – Οι ενστάσεις και η κριτική
Πολλοί επικριτές θεωρούν ότι η Ημέρα Αγοραστικής Αποχής είναι ένα «ηθικό ξεπλυματάκι». Μια συμβολική χειρονομία που δεν αλλάζει πραγματικά ούτε το οικονομικό σύστημα ούτε τις καταναλωτικές μας συνήθειες. Την επόμενη μέρα, λένε, οι περισσότεροι επιστρέφουν στα ίδια καταστήματα, ίσως με ακόμη μεγαλύτερη όρεξη. Άλλοι επισημαίνουν και την ταξική της διάσταση. ίναι πιο εύκολο να «μην αγοράσεις τίποτα» αν έχεις ήδη ό,τι χρειάζεσαι ή ένα δίχτυ ασφάλειας. Για πολλούς χαμηλόμισθους, η «ευκαιρία» της Μαύρης Παρασκευής μπορεί να είναι η μοναδική στιγμή που ένα ζευγάρι παπούτσια ή μια συσκευή γίνεται έστω ελαφρώς πιο προσιτή. Ωστόσο, ακόμη και όσοι είναι επιφυλακτικοί παραδέχονται ότι μια μέρα παύσης μπορεί να λειτουργήσει ως αφορμή για συζήτηση:
Πώς καταναλώνουμε, τι ρόλο παίζει η διαφήμιση, πόσο «γεμάτη» είναι η ντουλάπα μας και πόσο άδεια ίσως είναι η ζωή μας από πράγματα που δεν αγοράζονται.
Και στην Ελλάδα; Ακρίβεια χωρίς οργανωμένο αντικαταναλωτισμό
Στην ελληνική δημόσια σφαίρα, η Παγκόσμια Ημέρα Αγοραστικής Αποχής εμφανίζεται σποραδικά ως ενημερωτικό σημείωμα, ως «fun fact», ως αφορμή για ένα άρθρο γνώμης. Δεν έχει, όμως, αποκτήσει τη δυναμική ενός μαζικού, οργανωμένου κινήματος με σταθερή παρουσία στο δρόμο ή στο δημόσιο διάλογο.
Την ίδια στιγμή, οργανώσεις καταναλωτών και ενώσεις πολιτών έχουν στο παρελθόν καλέσει σε στοχευμένες αποχές από αγορές. Όχι όμως με αντικαταναλωτικό πρόσημο, αλλά ως αντίδραση στην ακρίβεια, ζητώντας μείωση τιμών, αυστηρότερους ελέγχους στην αισχροκέρδεια και στήριξη των ευάλωτων νοικοκυριών.
Με άλλα λόγια: Ναι, υπάρχει δυσαρέσκεια. Ναι, η ακρίβεια, ο πληθωρισμός και οι στασιμες αμοιβές έχουν αλλάξει τις καταναλωτικές συνήθειες των Ελλήνων. Αλλά αυτό δεν έχει μεταφραστεί (ακόμα) σε ένα συνεκτικό, ορατό αντικαταναλωτικό κίνημα που να διεκδικεί, συστηματικά, λιγότερη κατανάλωση και διαφορετικό οικονομικό μοντέλο, πέρα από το «να πέσουν οι τιμές».
Από τις εκπτώσεις στα εργασιακά: ποιος πληρώνει το «φθηνό» προϊόν;
Τις τελευταίες χρονιές, η Μαύρη Παρασκευή δεν είναι μόνο σκηνικό για ουρές καταναλωτών, αλλά και για εργατικές κινητοποιήσεις: από οδηγούς διανομών μέχρι εργαζόμενους σε μεγάλες αλυσίδες, που διεκδικούν καλύτερους μισθούς και συνθήκες εργασίας ακριβώς πάνω στο «ιερό» εμπορικό τριήμερο. Σε αυτό το πλαίσιο, μια ελληνική «εκδοχή» της Ημέρας Αγοραστικής Αποχής θα μπορούσε να συνδέει:
- το δικαίωμα σε αξιοπρεπείς μισθούς και ώρες εργασίας,
- τις περιβαλλοντικές συνέπειες της μαζικής παραγωγής «φθηνών» προϊόντων,
- την προστασία του καταναλωτή από χρέη και υπερδανεισμό,
- και την ψυχική υγεία σε μια κοινωνία όπου το «έχεις ό,τι αγοράζεις» γίνεται σχεδόν υποχρέωση.
Όχι μόνο να μην αγοράζουμε, δηλαδή, αλλά να σκεφτούμε τι αγοράζουμε, από ποιον και με ποιο κόστος για άλλους ανθρώπους και για το περιβάλλον.
Τι μπορείς να κάνεις αυτό το Σάββατο (αν δεν σε καλεί κανένα mall)
Αν η ιδέα να «μην αγοράσεις τίποτα» για μία μέρα φαίνεται είτε αδιάφορη είτε δύσκολη, μπορεί κάποιος να τη δει σαν ένα μικρό κοινωνικό πείραμα. Μερικές πολύ πρακτικές ιδέες:
- Πάγωσε το καλάθι σου
Κράτα για 24 ώρες μια λίστα με ό,τι θα αγόραζες (online και offline), αλλά μην πατήσεις “pay”. Την επόμενη μέρα, τσέκαρε πόσα από αυτά τα θες πραγματικά. - Άδειασε πριν αγοράσεις
Κάνε μια «απογραφή» σε ντουλάπα, βιβλιοθήκη, κουζίνα. Θυμήσου τι έχεις ήδη και δεν χρησιμοποιείς. Ίσως εκεί κρύβονται δύο «νέα» σύνολα, ένα «νέο» βιβλίο και μισό ντουλάπι με ξεχασμένα τρόφιμα. - Αντάλλαξε αντί να αγοράσεις
Οργάνωσε ένα μικρό swap party με φίλους/ες: ρούχα, βιβλία, παιχνίδια, μικροσυσκευές. Μια μίνι εκδοχή των διεθνών Buy Nothing ομάδων που ανταλλάσσουν και επισκευάζουν αντί να καταναλώνουν. - Βγες από το feed των προσφορών
Κάνε log out από apps και newsletters με «-50% μόνο για σήμερα». Μια μέρα χωρίς ειδοποιήσεις εκπτώσεων δεν θα καταστρέψει τον αλγόριθμό σου – αλλά ίσως σε βοηθήσει να καταλάβεις πόσο σε επηρεάζει. - Στήριξε χωρίς να ψωνίσεις
Αν έχεις τη δυνατότητα, μπορείς να δωρίσεις ρούχα, παιχνίδια ή τρόφιμα σε ένα κοινωνικό παντοπωλείο ή δομή αλληλεγγύης, αντί να αγοράσεις κάτι καινούργιο.
Δεν θα αλλάξει τον κόσμο σε μία μέρα – μπορεί όμως να αλλάξει κάτι σε σένα
Η Παγκόσμια Ημέρα Αγοραστικής Αποχής δεν θα ρίξει τις πολυεθνικές, ούτε θα εξαφανίσει τη Μαύρη Παρασκευή. Είναι, όμως, μια ευκαιρία να πατήσουμε «παύση» σε μια χώρα όπου η συζήτηση για την κατανάλωση εξαντλείται συνήθως στην ακρίβεια και τις εκπτώσεις. Σε μια Ελλάδα χωρίς ισχυρό οργανωμένο αντικαταναλωτικό κίνημα, μια τέτοια μέρα μπορεί να λειτουργήσει ως υπενθύμιση, ότι πίσω από κάθε προσφορά κρύβεται μια ιστορία παραγωγής, εργασίας και πόρων. Ότι δεν είμαστε μόνο καταναλωτές, αλλά και πολίτες. Και ότι, κάποιες φορές, το πιο ριζοσπαστικό πράγμα που μπορούμε να κάνουμε είναι απλώς αυτό: να μη βγάλουμε το πορτοφόλι μας.
