Κάθε Δεκέμβρη κάνουμε το ίδιο τελετουργικό: στήνουμε ένα αειθαλές δέντρο στο σαλόνι, το ντύνουμε με φως, κρεμάμε μικρές αναμνήσεις στα κλαδιά του και στο τέλος, του βάζουμε «στέμμα» — αστέρι ή άγγελο. Και κάπου δίπλα, σε μια γωνιά, η φάτνη. Δύο παραδόσεις που μοιάζουν αυτονόητες σήμερα, αλλά ξεκίνησαν από διαφορετικά μονοπάτια και συναντήθηκαν… μέσα στο σπίτι.
Τα αειθαλή φυτά είχαν συμβολική δύναμη πολύ πριν μπουν στο χριστουγεννιάτικο κάδρο. Στην προχριστιανική Ευρώπη κρεμούσαν κλαδιά αειθαλών σε πόρτες και παράθυρα ως φυλαχτό απέναντι στο «σκοτάδι» του χειμώνα και ως υπόσχεση ότι η άνοιξη θα γυρίσει. Με την εξάπλωση του Χριστιανισμού, το πράσινο αυτό λεξιλόγιο ενσωματώθηκε σταδιακά στις γιορτές των Χριστουγέννων.
Για το σύγχρονο χριστουγεννιάτικο δέντρο, οι περισσότερες πηγές δείχνουν προς τη Γερμανία. Η Britannica θυμίζει έναν από τους πιο διάσημους (και συζητημένους) θρύλους. Τον ιεραπόστολο Άγιο Βονιφάτιο που τον 8ο αιώνα συνδέεται με την αντικατάσταση ενός «ιερού» δέντρου των παγανιστών από ένα αειθαλές ως νέο σύμβολο.
Ακόμα πιο συγκεκριμένο είναι ένα μεσαιωνικό επεισόδιο που μοιάζει… σκηνικό θεάτρου. Τα λεγόμενα «paradise trees» (παραδείσια δέντρα), αειθαλή που στήνονταν στις 24 Δεκεμβρίου (γιορτή του Αδάμ και της Εύας σε παλαιότερα εκκλησιαστικά ημερολόγια) και στολίζονταν με μήλα. Μια εικόνα του Κήπου της Εδέμ. Κάπου εκεί, λέει η Britannica, μπαίνουν και τα κεριά: ο Μαρτίνος Λούθηρος «αναφέρεται» ότι πρόσθεσε φωτισμένα κεριά στο δέντρο, και το «παραδείσιο» δέντρο εξελίσσεται σε χριστουγεννιάτικο.
1848: όταν το δέντρο έγινε… viral (χωρίς ίντερνετ)
Η παράδοση υπήρχε, αλλά αυτό που την απογείωσε ήταν η εικόνα. Η δημοσίευση της βασιλικής οικογένειας γύρω από στολισμένο δέντρο στο Windsor, σε εφημερίδα του Λονδίνου το 1848, θεωρείται σημείο καμπής. Ό Πρίγκιπας Αλβέρτος (Γερμανός) και η Βικτωρία μετατρέπουν ένα «έθιμο» σε μόδα, και η μόδα σε κανόνα. Από εκεί και πέρα, η ιστορία γράφεται με μετακινήσεις ανθρώπων: Γερμανοί μετανάστες μεταφέρουν το δέντρο σε άλλες χώρες. Στις ΗΠΑ χρειάζεται χρόνος (και λίγη δημοσιότητα) για να γίνει mainstream.
Τα στολίδια: από φρούτα και γλυκά, σε γυαλί και «παγοκρύσταλλα»
Αν το δέντρο είναι η σκηνή, τα στολίδια είναι το σενάριο που αλλάζει ανά εποχή.
Μήλα: μνήμη του «παραδείσιου δέντρου» — το πιο παλιό, συμβολικό στολίδι.
Κεριά και μετά λαμπάκια: Τα κεριά ήταν εντυπωσιακά αλλά επικίνδυνα. Η αφήγηση του Smithsonian θυμίζει πόσο «επιχείρηση» ήταν το άναμμα (κουβάδες με νερό δίπλα κ.λπ.), πριν έρθουν οι ηλεκτρικοί φωτισμοί.
Γυάλινες μπάλες: Στη Γερμανία, η πόλη Lauscha συνδέεται στενά με την τέχνη των γυάλινων στολιδιών και τη διάδοσή τους, ειδικά από τον 19ο αιώνα και μετά.
Τinsel/λαμέ: Αυτό το «χιόνι που δεν λιώνει» ξεκινά (σύμφωνα με ιστορικές αναφορές) από τη Γερμανία στις αρχές του 17ου αιώνα, αρχικά από πραγματικό ασήμι κι έπειτα γίνεται πιο πρακτικό και μαζικό.
Με άλλα λόγια: κάθε κλαδί είναι ένα μικρό timeline τεχνολογίας, αισθητικής και νοσταλγίας.
Η φάτνη: ένα διαφορετικό μονοπάτι, από την Ιταλία στο σαλόνι μας
Η φάτνη δεν «γεννήθηκε» από το δέντρο. Είναι άλλη παράδοση, με δικό της σημείο εκκίνησης το Greccio στην Ιταλία. Σύμφωνα με την Britannica, ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης το 1223 αναπαριστά τη Γέννηση σε τελετουργικό πλαίσιο. Και το Vatican News είναι ακόμη πιο συγκεκριμένο: μιλά για το Greccio ως το μέρος όπου ο Άγιος Φραγκίσκος δημιούργησε την πρώτη «σκηνή φάτνης» το 1223, ένα έθιμο που αργότερα γίνεται οικογενειακή παράδοση σε σπίτια, εκκλησίες, πλατείες. Γι’ αυτό και σήμερα, σε πολλά σπίτια, το δέντρο «λέει» τη γιορτή με λάμψη, ενώ η φάτνη την «αφηγείται» με πρόσωπα.
Το αστέρι στην κορυφή: το στέμμα που ολοκληρώνει την ιστορία
Γιατί βάζουμε αστέρι στην κορυφή; Επειδή το δέντρο, στο χριστουγεννιάτικο αφήγημα, θέλει ένα τελευταίο σημάδι προσανατολισμού: το Άστρο της Βηθλεέμ που οδηγεί στη Γέννηση. Γι’ αυτό και εναλλακτικά μπαίνει άγγελος, ως αναφορά στον αγγελικό αγγελιαφόρο του ευαγγελικού δράματος.
Κι αν το καλοσκεφτούμε, έχει μια ωραία «σκηνοθεσία»: το αστέρι μένει ψηλά, σαν φάρος.Τα στολίδια απλώνονται σαν μικρές ιστορίες· και κάτω, εκεί που πέφτει το βλέμμα, δώρα, άνθρωποι, στιγμές.
