Ο ιός COVID-19 αποτελεί μια αποδιοργανωτική πρόκληση όχι μόνο για τη ζωή και την υγεία των πολιτών αλλά και για τον τρόπο οργάνωσης της ζωής και του χώρου τους. Ο κορονοϊός είναι ένα νέο είδος «συμβάντος» - «αποδιοργανωτική καινοτομία» θα την ονόμαζε ο Clayton Christensen [1]-, που έχει εξαιρετικά αποδιοργανωτική επίπτωση στον τρόπο ύπαρξης των κοινωνιών, με επικέντρωση στην οργάνωση την καθημερινότητας και στον τρόπο κατοίκησης στην πόλη και στην ύπαιθρο. Ο όρος «αποδιοργανωτική καινοτομία» είναι μια ιδέα που έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών συζητήσεων που άπτονται της περιφερειακής ανάπτυξης τα τελευταία χρόνια. Ούτως ή άλλως, η ψηφιακή εποχή οδήγησε σε καινοτομίες που διαταράσσουν, αποδιοργανώνουν ή ακόμη και αντικαθιστούν τις παλιές αγορές και αλυσίδες αξίας με νέες υπηρεσίες και προϊόντα.
Το φαινόμενο COVID-19 απέδειξε ότι έχει σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομία με τον εκτοπισμό ή και την πλήρη πτώχευση και αναδιάρθρωση υφιστάμενων οικονομικών τομέων και δραστηριοτήτων. Τα παραδείγματα είναι πολλά: αερομεταφορές, ξενοδοχειακές υπηρεσίες, κλασσικές αλλά και διαμοιρασμού (πχ. AirBNB) και υπηρεσίες εστίασης, κινηματογράφοι, θέατρα, άλλες πολιτιστικές και συνεδριακές δραστηριότητες που εκ του γεγονότος ότι βασίζονται στον φυσικό συγχρωτισμό ατόμων και τη φυσική αλληλεπίδραση, οδηγούνται σε υποβάθμιση. Ταυτόχρονα όμως προσφέρoνται τεράστιες ευκαιρίες σε νέους «παίκτες», όπως για παράδειγμα στον τομέα της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης σε όλες τις βαθμίδες, της τηλεϊατρικής, του ηλεκτρονικού εμπορίου, των υπηρεσιών διανομής κατ’οίκον, των διαδικτυακών πολιτισμικών και ψυχαγωγικών υπηρεσιών. Η κοινωνία εύκολα προσαρμόζεται σ’αυτή την μετάβαση, το βλέπουμε από την προσαρμογή στην εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στα σχολεία και στα πανεπιστήμια γρήγορα και με επιτυχία, στην διοργάνωση συνεδριακών εκδηλώσεων ψηφιακά, αφού άλλωστε διαθέτουμε ήδη όλα τα σχετικά εργαλεία (webinars κλπ.).
Η μετάλλαξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων προχωρά αλυσιδωτά και με ταχύτητα, υπερβαίνοντας τα εθνικά σύνορα ενώ σημαντικές μέχρι τώρα αλυσίδες αξίας εμποδίζονται, διακόπτονται ή και καταρρέουν. Είναι βέβαιο ότι στα επόμενα χρόνια, η διάδοση μολυσματικών ασθενειών λόγω πανδημικών ιών, η ανακατανομή των αλυσίδων αξίας με αντίστοιχες αλλαγές στην χωρική ολοκλήρωση, αλλά και οι σχέσεις αστικού και αγροτικού χώρου με έμφαση στην επαναφορά τάσεων αστικής διάχυσης (urban sprawl) θα αποτελέσουν αντικείμενο πολλών μελετών που θα αναλύουν τα χωρικοποιημένα δίκτυα της κοινωνίας και της οικονομίας μας. Θα λέγαμε ότι οι έρευνες έχουν ήδη αρχίσει από ομάδες επιστημόνων και σχετικές ενώσεις όπως για παράδειγμα η Eυρωπαϊκή Ένωση Περιφερειακής Επιστήμης (ERSA) με την πρόσφατη εισαγωγή μιάς διαδικασίας διαβούλευσης σχετικά με τις χωρικές και άλλες επιπτώσεις του κορονοιού.
Ο χώρος μετρά αλλά χρειάζεται ρύθμιση!
Είναι λοιπόν σαφές ότι ο χώρος μετρά, σε κάθε περίπτωση ! Οι χωρικές ανισότητες (που συνδέονται με την τοποθεσία, τις κλιματικές συνθήκες, την πυκνότητα, την κατάσταση και την ποιότητα της κατοικίας, την ενεργειακή ένδεια/επισφάλεια, την πρόσβαση σε υπηρεσίες πρόνοιας και υγείας) έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην δημιουργία και κυρίως στην μετάδοση μολυσματικών και παρασιτικών ασθενειών. Πολλαπλά τα παραδείγματα τόσο από την Κίνα με τις κλιματικές συνθήκες της περιφέρειας Χουμπέι, όσο και από την Βόρειο Ιταλία αλλά και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ακόμα όμως και από τη χώρα μας, αν παρατηρήσουμε την συγκέντρωση κρουσμάτων στις πυκνές αστικές περιοχές αλλά και στις κρύες και υγρές ζώνες της Δυτικής Μακεδονίας. Άλλωστε, επιστημονική μελέτη στην Κίνα με συγκριτική ανάλυση σε διάφορες περιοχές δείχνει την θετική επίπτωση της σχετικής υγρασίας (77% κατά μέσο όρο) στις επιβεβαιωμένες περιπτώσεις κρουσμάτων ενώ αντίθετα την αρνητική επίπτωση της μέγιστης ημερήσιας θερμοκρασίας (15 βαθμοί κατά μέρο όρο) στην αύξηση του αριθμού των επιβεβαιωμένων κρουσμάτων [2].
Σε ένα άλλο επίπεδο, οι χωρικές και κοινωνικές ανισότητες στην Ευρώπη και τις περιφέρειες με αναπτυξιακή υστέρηση θα οξυνθούν και πάλι σε συνέχεια του COVID-19. Aντί της αναζήτησης της ενότητας και της εδαφικής συνοχής στην ήδη «πληγωμένη» από την οικονομική κρίση Ευρώπη, μονομερείς και εθνοκεντρικές απαντήσεις στις κοινές και οριζόντιες προκλήσεις που δημιουργεί η πανδημία, κινδυνεύουν να επιταχύνουν τις τάσεις κατακερματισμού και αύξησης της ανισότητας. Ο κατακερματισμός, το βλέπουμε όλοι, παίρνει πολλαπλές διαστάσεις: κοινωνικός, καθώς ορισμένες κοινωνικές ομάδες είναι περισσότερο εκτεθειμένες και λιγότερο έτοιμες να προστατευθούν από άλλες, αλλά και κυρίως χωρικός μεταξύ τόπων, περιφερειών και κρατών-μελών της ΕΕ. Ας φανταστούμε μια νέα κατηγοριοποίηση τόπων και περιφερειών στην έξοδο από την υγειονομική κρίση, σε τόπους ασφαλείς, ανταγωνιστικούς και ελκυστικούς στις τουριστικές ροές και τόπους αποκλεισμένους, με επικινδυνότητα ως προς την διάδοση που θα περιπέσουν στην απομόνωση και στην ύφεση.
Είναι ήδη τουλάχιστον ειρωνικό και δείγμα χωρικού και κοινωνικού κατακερματισμού να κλείνουν σύνορα, εθνικά ή ακόμη και περιφερειακά ή τοπικά για την αποφυγή μετάδοσης του ιού, να ανακατευθύνονται προστατευτικές μάσκες στα τελωνεία προς άλλες χώρες αντί αυτών για τις οποίες προορίζονταν, ενώ η απάντηση θα ήταν ακριβώς στον αντίποδα : συνεργασία μεταξύ κρατών, διασυνοριακή συνεργασία για την από κοινού αντιμετώπιση, προαγωγή της συμπληρωματικότητας της συνέργειας και της αλληλεγγύης. Ένα τέτοιο μικρό παράδειγμα αλληλεγγύης, ωστόσο πολύ περιορισμένο, είδαμε στην περίπτωση της παροχής περιορισμένων κλινών ΜΕΘ από την Γερμανία στην γειτονική της Βόρειο Ιταλία.
Οι απαντήσεις και η αναγκαία ρύθμιση
Ποιες μπορούν να είναι λοιπόν οι απαντήσεις στην αποφυγή αυτών των διαλυτικών τάσεων; Πρώτα από όλα, η ενίσχυση του στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού που εξ ορισμού έρχεται να επιλύσει προβλήματα και ανισορροπίες σε περιβάλλοντα κοινωνικού και χωρικού κατακερματισμού [3]. Την επόμενη μέρα που η εκκίνηση της ανάπτυξης θα ωθήσει κατ’ανάγκη σε αγνόηση και παράκαμψη των περιορισμών που θέτει ο σχεδιασμός, ο στρατηγικός σχεδιασμός θα πρέπει να είναι εκεί, να συγκρατήσει τις στρεβλώσεις που μπορούν να προκύψουν από τη λειτουργία της αγοράς.
Από την άλλη πλευρά, αυτό που εμείς οι χωροτάκτες ονομάζουμε «τοποκεντρικές πολιτικές» (place-based policies) θα πρέπει να ιδωθεί προσεκτικά υπό το πρίσμα της νέας πραγματικότητας και να πάρει ένα άλλο νόημα. Οι τοπικές υπηρεσίες της καθημερινότητας, κοινωνική υποδομή όπως υπηρεσίες υγείας και πρόνοιας σε τοπικό επίπεδο ή υπηρεσίες τύπου «βοήθεια στο σπίτι» θα πρέπει να ενισχυθούν σε σχέση με εκείνες μεγάλης κλίμακας συνάθροισης ( όπως για παράδειγμα τα τεράστια εμπορικά κέντρα) που εκ των πραγμάτων φαίνεται να απαξιώνονται. Αποκεντρωμένες και πολυκεντρικές υπηρεσίες θα πρέπει και πάλι να ενισχυθούν, όπως το πολύ επιτυχημένο παράδειγμα των «κέντρων εξυπηρέτησης πολιτών» που θα μπορούσε να αποκεντρωθεί ακόμη περισσότερο σε επίπεδο γειτονιάς τόσο στον αστικό όσο και στον αγροτικό χώρο και να προάγει την προσωποποιημένη παροχή εξυπηρέτησης και βοήθειας στους πολίτες.
Στην αστική ανάπτυξη, οι μικτές χρήσεις και η «συμπαγής πόλη» (compact city), που σήμαιναν σχετικά υψηλή αστική πυκνότητα, αποφυγή μετακινήσεων και κατά συνέπεια μείωση της κατανάλωσης ενέργειας και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα από τις μεταφορές καθώς και οι πολιτικές αναπλάσεων του εσωτερικού αστικού ιστού έναντι της χωροβόρας και δαπανηρής αστικής διάχυσης (urban sprawl), θα συνεχίσουν άραγε να αποτελούν το ιδανικό μοντέλο βιώσιμης αστικής ανάπτυξης; Είναι βέβαιο ότι οι εποχές που έρχονται θα θέσουν υπό ριζική αναθεώρηση το μοντέλο κατοίκησης και βιώσιμης αστικής ανάπτυξης και θα οδηγήσουν σε νέα πρότυπα και νέες σχέσεις αστικού-αγροτικού χώρου. Oι μαζικές μεταφορές είναι πιθανό να υποχωρήσουν ως προτίμηση και να ξαναδούμε και πάλι το ιδιωτικό αυτοκίνητο με τις γνωστές περιβαλλοντικές του επιπτώσεις να επικρατεί. Είναι χαρακτηριστική η παρέμβαση Τραμπ που χρησιμοποίησε την σημερινή συγκυρία για να μειώσει τις προδιαγραφές εκπομπών στα οχήματα με σκοπό να συμπιέσει τις τιμές και να αυξήσει τις πωλήσεις.
Παράλληλα λοιπόν με την άσκηση ρυθμιστικών πολιτικών συγκράτησης της αστικής διάχυσης, η πόλη πρέπει να αποτελέσει και πάλι αντικείμενο ενός ανθρωποκεντρικού σχεδιασμού. Ελεύθεροι και πράσινοι χώροι στις πόλεις, πράσινη υποδομή και λύσεις που βασίζονται στη φύση θα πρέπει ενταθούν λόγω της αποδεδειγμένης συμβολής τους στη φυσική, πνευματική και ψυχική υγεία των πολιτών. Ας ξανασκεφθούμε πάλι την κατοικία με εξασφάλιση καλύτερων προδιαγραφών – που θα ευνοούν ακόμη και την ενδεχόμενη καραντίνα- αλλά κυρίως βελτίωση πυκνοκατοικημένων γειτονιών με «πάρκα τσέπης» (urban pockets) και κάθε είδους άτυπους πράσινους χώρους, ενθάρρυνση αστικών οάσεων και χώρων αστικής γεωργίας.
Τέλος είναι βέβαιο ότι παράλληλα ο κόσμος μας θα γίνεται όλο και περισσότερο ψηφιακός με την αλλαγή κοινωνικών προτιμήσεων, καταναλωτικών συμπεριφορών και οικονομικών δραστηριοτήτων να δημιουργεί νέες ψηφιακές εφαρμογές, νέες χρήσεις, λύσεις και υπηρεσίες. Το ξέσπασμα του κορονοϊού μπορεί στην πραγματικότητα να αποτελέσει το εφαλτήριο για μια σειρά ανανεωμένων καινοτομιών που θα εγγράφονται σε μεγάλο βαθμό στον διπλό πλέον κόσμο, πρωτίστως ψηφιακό και δευτερευόντως πραγματικό [4].
Ας είμαστε σε επαγρύπνηση, όχι όμως τηρώντας παθητική στάση αλλά συμμετέχοντας ενεργά σε αυτό το γίγνεσθαι. Ο ψηφιακός κόσμος μας δίνει άλλωστε πολύ μεγάλες δυνατότητες συμμετοχής στην διαμόρφωση των αποφάσεων που μας αφορούν. Σε κάθε περίπτωση, ο χωρικός σχεδιασμός οφείλει να είναι παρών, να ρυθμίσει τις ενδεχόμενες στρεβλώσεις αλλά κυρίως να δομήσει την ανθεκτικότητα απέναντι σε παρόμοιες κρίσεις. Μια ανθεκτικότητα εξελικτική που καθορίζεται από την πρόβλεψη, την ετοιμότητα, την προσαρμοστικότητα και την ικανότητα μετασχηματισμού και η οποία απορρίπτει την ιδέα της μοναδικής κατάστασης ισορροπίας ή την «επιστροφή στην κανονικότητα», επισημαίνοντας τις συνεχείς εξελικτικές διαδικασίες αλλαγής. “Si vis pacem, para bellum” ή αν θέλουμε ειρήνη, ας προετοιμαστούμε κατάλληλα για τον πόλεμο.
[1] βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Clayton_Christensen
[2] βλ. Pirouz, B.; Shaffiee Haghshenas, S.; Shaffiee Haghshenas, S.; Piro, P. Investigating a Serious Challenge in the Sustainable Development Process: Analysis of Confirmed cases of COVID-19 (New Type of Coronavirus) Through a Binary Classification Using Artificial Intelligence and Regression Analysis. Sustainability 2020, 12, 2427.
[4] βλ. Η κατοίκηση στο «διπλό κόσμο» ή η πολεοδομία της επαυξημένης πραγματικότητας
https://www.huffingtonpost.gr/stella-kyvelou/-_5801_b_10209768.html