Μέρες που είναι, λέω να κάνουμε μια περιήγηση στα εικαστικά έργα που καθόρισαν την εικόνα που έχουμε για τα Χριστούγεννα ή ακόμα καλύτερα, να δούμε και κάποια άλλα που (καλώς ή κακώς) θα τα καθορίζουν στο μέλλον! Θα σταθούμε σε κλασικά πρότυπα, όπως τα χειμωνιάτικα τοπία και οι βρεφοκρατούσες παναγίες, αλλά θα δούμε και ζωγραφιές, που δεν στηρίζονται μόνο στην θρησκευτική τους αξία ή την ζωγραφική τους ποιότητα αλλά μας λένε πολλά για τους ανθρώπους και την εποχή που φτιάχτηκαν. Ας αρχίσουμε όμως με τα κλασικά!
Καραβάτζο. Γέννηση με τον Άγιο Φραγκίσκο και τον Άγιο Λαυρέντιο
Υπάρχουν πολλά έργα που είναι συνυφασμένα με τα Χριστούγεννα. Σε αυτά συνήθως επαναλαμβάνεται η γνωστή σκηνή με την Παναγία, τον Ιησού τους μάγους και τα ζώα του στάβλου.
Εμένα πάντως, το αγαπημένο μου έργο αυτού του τύπου είναι η «Γέννηση με τον Άγιο Φραγκίσκο και τον Άγιο Λαυρέντιο» του Καραβάτζο, που ο μεγάλος Μιλανέζος φιλοτέχνησε το 1600.
Εδώ έχουμε μια απολύτως γήινη Παναγία που παρατηρεί γοητευμένη αλλά και αποκαμωμένη από τη γέννα, τον μικρό Ιησού. Πέραν των προσώπων που απεικονίζει ο πίνακας, αυτό που ξεχωρίζει είναι ένας συγκλονιστικά ζωγραφισμένος άγγελος που σκίζει τη σκοτεινιά της φάτνης και κατεβαίνει δείχνοντας το νεογέννητο.
Κι εδώ, τελειώνει η γοητεία και αρχίζει η ανθρώπινη ποταπότητα! Ο πίνακας εκλάπη το 1969 από το παρεκκλήσι του Αγίου Λαυρεντίου στο Παλέρμο. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι τις δεκαετίες που ακολούθησαν τη ληστεία, ο πίνακας άλλαξε χέρια μεταξύ των μελών της σικελικής μαφίας και είναι ακόμα κάπου κρυμμένος. Στην θέση του σήμερα κρέμεται ένα αντίγραφο που φτιάχτηκε το 2015.
Πίτερ Μπρίγκελ. Η απογραφή στη Βηθλεέμ
Αν θέλουμε να πάμε σε μια καθαρά χριστουγεννιάτικη - χειμερινή ατμόσφαιρα, δεν έχουμε παρά να αφεθούμε στη γοητεία της «Απογραφής στη Βηθλεέμ». Το έργο είναι ζωγραφισμένο το 1566 από τον Πίτερ Μπρίγκελ τον πρεσβύτερο και αυτή τη στιγμή εκτίθεται στις Βρυξέλλες. Είναι ένας από τους πρώτους πίνακες στη δυτική τέχνη που το χιονισμένο τοπίο κυριαρχεί και ζωγραφίστηκε στον απόηχο του χειμώνα του 1565, που ήταν ένας από τους πιο σκληρούς χειμώνες που έχουν καταγραφεί.
Εδώ έχουμε την κλασική εικόνα μιας δραστήριας μέρας στο χιόνι. Άνθρωποι πηγαίνουν στις δουλειές τους, άλλοι δυσκολεύονται με την κατάσταση, τα παιδιά παίζουν και όλα δείχνουν όπως θα περίμενε κανείς να δείχνουν μια ανάλογη μέρα.
Παρμιτζανίνο - Η Παναγία με τον μακρύ λαιμό, 1534-35
Εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα πραγματικά ιδιαίτερο έργο! Ο Τζιρόλαμο Φραντσέσκο Μαρία Ματσόλα γνωστός ως Παρμιτζανίνο (δηλαδή «ο μικρός από την Πάρμα»), ήταν Ιταλός μανιεριστής ζωγράφος και χαράκτης, που δραστηριοποιήθηκε στη Φλωρεντία, τη Ρώμη, τη Μπολόνια και τη γενέτειρά του την Πάρμα.
«Η Παναγία με τον μακρύ λαιμό» φτιαγμένη μεταξύ του 1534 και του 1540, είναι το πιο φημισμένο έργο του ζωγράφου. Προσπαθώντας να δώσει στην Παναγία του χάρη και κομψότητα, τη ζωγράφισε με τόσο μακρύ λαιμό που μοιάζει με κύκνο!
Είναι μια εποχή αποθέωσης για την ανθρώπινη φιγούρα. Το συγκεκριμένο έργο, λίγο έχει να κάνει με θρησκευτική ευλάβεια ή σεβασμό απέναντι στο ιερό πρόσωπο της παναγίας. Είναι αφορμή για να φτιάξει ο ζωγράφος έναν ύμνο σε κάποιου είδους υπεράνθρωπη ομορφιά. Η φιγούρες εξιδανικεύονται· τα πρόσωπα είναι καθαρά και υπέρλαμπρα, τα σώματα αφύσικα μακριά και το πόδι του αγγέλου που προβάλει στο πρώτο πλάνο του πίνακα, ατελείωτο! Η σύνθεση είναι πραγματικά αλλόκοτη.
Η Παναγία με τον υπερμεγέθη μικρό Ιησού είναι μεν στο κέντρο αλλά όλοι οι άγγελοι στριμώχνονται στην δεξιά πλευρά του πίνακα. Από την άλλη πλευρά δεσπόζει μια κολόνα και στο βάθος, βρίσκεται μικρός και αποξενωμένος ένας προφήτης που κρατά μια περγαμηνή και στέκεται σε μια επίσης αισθητικά υπερβολική στάση.
Ο Παρμιτζιανίνο προσπάθησε συνειδητά να δημιουργήσει κάτι καινούριο και αναπάντεχο, έστω και εις βάρος της φυσικής ομορφιάς που καθιέρωσαν οι μεγάλοι δάσκαλοι πριν από εκείνον. Απεβίωσε από πυρετό στις 24 Αυγούστου 1540 σε ηλικία μόλις 37 ετών. Σε μια ακόμα κίνηση υπερβολικής αισθητικοποίησης ο Παρμιτζιανίνο ετάφη «γυμνός με ένα σταυρό από κυπαρίσσι στο στήθος του».
Γαλακτοτροφούσες Παναγίες
- Η Ίσιδα θηλάζουσα τον Όσιρι 2ος αιώνας
Γαλακτοτροφούσα της Κύπρου. 16ος αιώνας.
- Λεονάρντο ντα Βίντσι. Madonna Litta.
- Γιαν βαν Άικ. Lucca Madonna.
- Ζαν Φουκέ. Δίπτυχο της Melun: Ένθρονη Παρθένος Γαλακτοτροφούσα.
- Ελ Γκρέκο. Η αγία οικογένεια
Μια από τις λιγότερο γνωστές απεικονίσεις της Παναγίας είναι αυτή της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας. Δηλαδή της παναγίας που θηλάζει.
Έχουμε συνηθίσει να έχουμε στο μυαλό μας κάποιες εποχές ως συντηρητικές και κάποιες άλλες ως προοδευτικές. Θα έλεγε κανείς ότι η εποχή μας, σε σχέση τουλάχιστον με κάποιους αιώνες πριν, είναι αρκετά ποιο προοδευτική αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητα αλήθεια σε όλα τα σημεία.
Θα θυμάστε ότι τα τελευταία χρόνια έχει ξεσπάσει μια μεγάλη διαμάχη με αφορμή το δικαίωμα ή όχι στο δημόσιο θηλασμό. Ξαφνικά, βγάλαμε το εξωφρενικό, κατά τη γνώμη μου, συμπέρασμα ότι η θέα του στήθους που θηλάζει δημόσια «δεν είναι πρέπουσα». Ακόμα προσπαθώ να καταλάβω ποιοι μπορεί να ενοχλούνται και γιατί ακριβώς τους πέφτει λόγος. Επίσης στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, ήταν σε άνθηση το κίνημα “Free the Nipple” που αγωνιζόταν για την απελευθέρωση της εικόνας του γυναικείου στήθους στο δημόσιο χώρο. Για να δούμε όμως πως αντιμετώπιζαν το θέμα μερικούς αιώνες πριν.
Το πρότυπο της Γαλακτοτροφούσας Παναγίας έχει έμπνευση από τις αιγυπτιακές παραστάσεις της Ίσιδας που θηλάζει τον Όσιρι και εμφανίζεται πρώτη φορά στις κατακόμβες της Ρώμης. Από τότε έχουμε πάρα πολλές παρόμοιες παραστάσεις σε βυζαντινές και δυτικότροπες εικόνες, όπου η Παναγία, χωρίς κανένα ενδοιασμό εμφανίζει το γυμνό της στήθος με σκοπό τον θηλασμό.
Κάποιες φορές είναι μόνη της με το βρέφος, όπως στην περίπτωση της Γαλακτοτροφούσας της Κύπρου του 16ου αιώνα, της Madonna Litta, του Λεονάρντο ντα Βίντσι ή της Lucca Madonna του Γιαν βαν Άικ.
Άλλες φορές όμως, έχει και καλή παρέα μαζί της! Στο Δίπτυχο της Μελούν του Ζαν Φουκέ από το 1455, η ένθρονη Παναγία προτείνει το στήθος της στον Ιησού περιστοιχισμένη από μια ομάδα αγγέλων ή ακόμα καλύτερα· στην Γαλακτοτροφούσα του Ελ Γκρέκο ο ζωγράφος βάζει την παναγία να θηλάζει κάτω από το όλο ενδιαφέρον και φροντίδα βλέμμα του Ιωσήφ και της μητέρας της, της Αγίας Άννας.
Αν λοιπόν επιτρέπονται «αυτά τα πράγματα», η απεικόνιση δηλαδή της παναγίας να θηλάζει ή να εμφανίζει το γυμνό της στήθος και μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις μέσα σε μια εκκλησία, δεν βλέπω τον λόγο γιατί να απαγορεύονται σε όλες τις άλλες γυναίκες αυτού του κόσμου!
Μαξ Ερνστ. Η Παναγία ρίχνει ξυλιές στον μικρό Χριστό μπροστά σε τρεις μάρτυρες: Τον Andre Breton, τον Paul Eluard και τον ίδιο τον ζωγράφο.
Το επόμενο έργο είναι ένα από τα ποιο «βλάσφημα» της μοντέρνας τέχνης. Ο ζωγράφος που το φιλοτέχνησε ήταν ο Μαξ Ερνστ. Ο Έρνστ, ήταν Γερμανός ζωγράφος και γλύπτης ενώ θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του κινήματος του υπερρεαλισμού αλλά και εν γένει της μοντέρνας τέχνης.
Το 1926 έφτιαξε το έργο «Η Παναγία ρίχνει ξυλιές στον μικρό Χριστό μπροστά σε τρεις μάρτυρες: Τον Andre Breton, τον Paul Eluard και τον ίδιο τον ζωγράφο». Εδώ, η Παναγία απεικονίζεται ως μια γήινη και απογοητευμένη γυναίκα, που χτύπα τα γυμνά οπίσθια του ατίθασου μικρού Ιησού τόσο δυνατά που έχουν κοκκινίσει! Την ίδια ώρα πίσω από ένα παράθυρο παρακολουθούν την σκηνή, μάλλον απαθείς, ο ζωγράφος και οι δυο φίλοι του· ο συγγραφέας Andre Breton και ο ποιητής Paul Eluard.
Μέγας προβοκάτορας ο Ερνστ φτιάχνει μια εικόνα μακριά από τις εξιδανικευμένες παναγίες της χριστιανοσύνης, τον καθωσπρεπισμό της αστικής τάξης και της επίσημης εκκλησίας.
Δεν ξέρουμε τίποτα για την παιδική ηλικία του Ιησού αλλά με μπόλικη φαντασία μπορούμε να φανταστούμε ότι ίσως το ανθρώπινο στοιχείο του θεανθρώπου και το απολύτως γήινο της Παναγίας μπορεί και να διασταυρώθηκαν κάποια στιγμή. Ίσως ο Ιησούς να μην ήταν πάντα τέλειος και η παναγία να είχε τις αδυναμίες, την κούραση και την έλλειψη υπομονής που έχει κάθε γονέας. Ίσως αυτή η ανθρώπινη -και συνάμα απάνθρωπη σκηνή- τελικά να μας φέρνει πιο κοντά στους πρωταγωνιστές. Εμένα πάντως δεν με κάνει να χάσω ούτε για μια στιγμή τον σεβασμό μου γι’ αυτούς. Βέβαια δεν το είδαν όλοι έτσι και η εικόνα του Ερνστ, όπως ήταν αναμενόμενο, ξεσήκωσε αρκετά μεγάλη αναταραχή!
Η Μαντόνα του Στάλινγκραντ
Δεν πρέπει να παραλείψουμε μια βρεφοκρατούσα που δεν έχει κάποια μεγάλη εικαστική αξία, είναι όμως για μένα μια από τις συγκλονιστικότερες στην ιστορία της τέχνης. Είχα γράψει σχετικά πριν δυο χρόνια αλλά αξίζει τον κόπο να θυμηθούμε ξανά την ιστορία.
Τα Χριστούγεννα του 1942 δεν ήταν ευχάριστα για κανέναν σε αυτόν τον τυραννημένο κόσμο. Για τους ανθρώπους όμως που πολεμούσαν στη μάχη του Στάλινγκραντ είτε αυτοί ήταν Γερμανοί είτε Ρώσοι, αυτά τα Χριστούγεννα ήταν κάτι που δεν θα ξεχνούσαν ποτέ, όσοι τουλάχιστον βγήκαν ζωντανοί από αυτή την κόλαση. Η κατάσταση τους τρομακτική, και οι μεν και οι δε, να πολεμούν μέσα στα χαλάσματα μιας ερειπωμένης πόλης, ρακένδυτοι και πεινασμένοι, για κάθε μέτρο, για κάθε σπίτι, με τη θερμοκρασία στους -25ο C.
Η εντολή από «επάνω» ήταν σαφής· μέχρι τελικής πτώσης. Βέβαια, τα Χριστούγεννα του 1942 τα πράγματα είχαν σχεδόν κριθεί. Οι Σοβιετικοί είχαν ανακόψει την επίθεση του Χίτλερ και είχαν εγκλωβίσει 250.000 Γερμανούς στρατιώτες σ′ ένα μικρό κομμάτι γης, λίγων τετραγωνικών χιλιομέτρων, το κέσελ (kessel), όπως το έλεγαν. Η μετάφραση της λέξης (kessel σημαίνει καζάνι στα γερμανικά) αποδίδει σχεδόν την πραγματικότητα.
Ανάμεσα στους εγκλωβισμένους ήταν ο γιατρός της 16ης μεραρχίας Τεθωρακισμένων Κουρτ Ρούμπερ (Kurt Reuber). Ο Reuber, εκτός από γιατρός, ήταν και προτεστάντης πάστορας. Αποφάσισε ότι μέρες που ήταν, ήθελε να ζωγραφίσει κάτι κατάλληλο για την περίσταση. Μετά από πολύ σκέψη κατέληξε ότι ήθελε να κάνει μια Παναγία βρεφοκρατούσα.
Μετέτρεψε την παγωμένη του τρύπα σε εργαστήριο. Τα μέρος ήταν τόσο μικρό που δεν μπορούσε καν να δει την εικόνα σωστά οπότε αναγκαζόταν να ανεβαίνει σε ένα σκαμνί για να την βλέπει από απόσταση. Τα πάντα έπεφταν και τα μολύβια του χάνονταν στη λάσπη. Δεν είχε τίποτα που θα μπορούσε να ακουμπήσει τη ζωγραφιά του, εκτός από ένα στραβό, παλιό, χειροποίητο τραπέζι, όπου και τη στρίμωξε. Δεν υπήρχαν υλικά και χρησιμοποίησε για χαρτί την πίσω πλευρά ενός παλιού ρώσικου χάρτη. Στο αριστερό μέρος της εικόνας έγραψε κάθετα τη φράση “Weihnachten 1942, Kessel” (Χριστούγεννα 1942 Kessel), στα δεξιά τα λόγια του Άγιου Ιωάννη του ευαγγελιστή “Licht, Leben, Liebe” (Φως, ζωή, Αγάπη) και στο κάτω μέρος της, “FestungStalingrad” (Οχυρό Στάλινγκραντ).
Όταν τελείωσε το σχέδιο το κρέμασε από μια πρόκα στον τοίχο τού καταφυγίου. Όποιος έμπαινε μέσα, έμενε και κοίταζε ακίνητος για ώρα. Πολλοί άρχισαν να κλαίνε ενώ ο δημιουργός στεκόταν αμήχανος. Ο Reuber κατάφερε, με ένα έργο, να πραγματώσει το όνειρο κάθε σύγχρονου εννοιολογικού καλλιτέχνη! Άλλαξε την υπόσταση του χώρου που τον φιλοξενούσε και από καταφύγιο το μετέτρεψε σε παρεκκλήσι!
Ο Reuber δεν είχε την τύχη να επιστρέψει στη Γερμανία, ήταν από αυτούς που πέθαναν σε σοβιετικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, περίπου ένα χρόνο μετά. Το έργο του όμως έζησε και εκτίθεται στην εκκλησία – μνημείο Κάισερ Βίλελμ (Kaiser Wilhelm) στο Βερολίνο.
Μπάνκσι. Ο Ιωσήφ και η Μαρία δεν φτάνουν στην Βηθλεέμ.
Επιστρέφοντας στο σήμερα δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ένα καλλιτέχνημα έξυπνο, πολιτικό και ιδιαιτέρα εύστοχο. Το έργο του Μπάνκσι «Ο Ιωσήφ και η Μαρία δεν φτάνουν στην Βηθλεέμ» δείχνει το πέρασμα της Μαρίας και του Ιωσήφ στη Βηθλεέμ να εμποδίζεται από το διαβόητο τείχος του απαρτχάιντ που χωρίζει το Ισραήλ από την Παλαιστίνη και τη Δυτική Όχθη.
Η ζωγραφιά δημιουργεί ανησυχητικούς παραλληλισμούς μεταξύ του καθεστώτος του πρόσφυγα της Μαρίας και του Ιωσήφ και της σημερινής προσφυγικής κρίσης στη Μέση Ανατολή.
Η περιπέτεια της γέννησης καθώς και όλος ο βίος του θεανθρώπου εδώ στη γη, πότε δεν υπολειπόταν πολιτικών συνδηλώσεων και καλό θα ήταν, αυτό να μην το ξεχνάμε απασχολημένοι με τα ψώνια των ημερών.
Τζεφ Κουνς. Ρακέτα Ρούντολφ το Ελαφάκι
Από την άλλη μεριά, δεν θέλω με τίποτα να μας χαλάσω την καταναλωτική ευδαιμονία που ανθίζει τα Χριστούγεννα. Οπότε, ως τελευταίο έργο (;) θέλω να σας παρουσιάσω την «Ρακέτα, Ρούντολφ το ελαφάκι» του Τζεφ Κουνς.
Ο Τζεφ Κουνς είναι από τους γνωστότερους εκπροσώπους της ποπ ελαφρότητας παγκοσμίως και με αυτή τη λογική έφτιαξε το καλύτερο σύμβολο για τα σύγχρονα Χριστούγεννα στον δυτικό κόσμο. Μια ξυλορακέτα με τη μορφή του Ρούντολφ από αυτές που έχουν προσαρμοσμένες επάνω τους ένα λάστιχο με ένα μπαλάκι. Οι ευτυχείς συλλέκτες που απέκτησαν ένα από τα 900 πανάκριβα (υποθέτω) αντίτυπα θα μπορούν αυτές τις μέρες να έχουν την τιμή να παίξουν τένις με την ρουντολόμορφη ρακέτα, σε αντίθεη με εμάς τους πληβείους που θα αρκεστούμε στις ρακέτες θαλάσσης από το σουπερμάρκετ.
Εξάλλου όπως λέει και ο δημιουργός, «Η τέχνη είναι στην πραγματικότητα απλώς η επικοινωνία ενός θέματος. Όσο πιο αρχετυπικό είναι αυτό το θέμα, τόσο πιο επικοινωνιακό». Όχι;