Το θέμα του γάμου ομοφύλων ζευγαριών που έθεσε προσφάτως ο κ. Μητσοτάκης, και της συνεπαγόμενης απόκτησης παιδιών, δεν είναι πρόσφατο. Πριν από περίπου ένα χρόνο ο κ. Καπουτζίδης είχε εγείρει το θέμα αυτό, με τον πυκνό και άμεσο λόγο του (βλ. «Ίσα δικαιώματα ή ειδικά προνόμια;», 26/1/2022).
Συχνά, η διατύπωση ενός προβλήματος περιέχει εν σπέρματι την λύση του. Εδώ, η διατύπωση που ακούγεται από τους υποστηρικτές της πρότασης είναι εκείνη των ατομικών δικαιωμάτων των ομοφυλοφίλων.
Αν όμως το πρόβλημα ήταν απλώς η δυνατότητα συμβίωσης των ζευγαριών αυτών, της απόκτησης κοινής περιουσίας, της ιατρικής πληρεξουσιότητας, της κληρονόμησης του ενός από τον άλλον κλπ, τότε η σχετική επέκταση του Συμφώνου Συμβίωσης (ν. 4356/2015) επιλύει τα περισσότερα ζητήματα αστικού δικαίου. Ίσως να χρειάζονται και κάποιες επιπλέον τροποποιήσεις – οι νομικοί μπορούν να αποφανθούν – όμως το θέμα των δικαιωμάτων ως προς την συμβίωση έχει ουσιαστικώς λυθεί.
Η μοναδικές περιπτώσεις που δεν καλύπτονται ήδη, είναι η υιοθεσία και η υποβοηθούμενη τεκνοποιία, κάτι που θα γίνει αυτομάτως μόλις θεσμοθετηθεί ο γάμος των ζευγαριών αυτών. Και εδώ έγκειται το όλο ζήτημα, διότι ουσιαστικώς η κοινωνία ερωτάται αν θέλει να επαναπροσδιορίσει τον θεσμό της οικογένειας.
Και δυστυχώς, η δικαιωματιστική διατύπωση του προβλήματος είναι μια διατύπωση τυφλή.
Πρώτον, διότι εξετάζει τα ομόφυλα ζευγάρια ως οντότητες αυτοτελείς και αποκομμένες από την υπόλοιπη κοινωνία.
Δεύτερον, διότι καθόλου δεν εξετάζει τα δικαιώματα του άλλου αντισυμβαλλομένου, δηλαδή του ίδιου του παιδιού.
Το δικαίωμα στην οικογένεια
Προφανώς, στην συζήτησή μας δεν ασχολούμαστε με ένα ζευγάρι ή οικογένεια που ζει εκτός κοινωνίας, όπως τα δύο ξαδέρφια στην ταινία Γαλάζια Λίμνη. Συζητάμε το αίτημα αναγνώρισης μιας ένωσης ανθρώπων από την υπόλοιπη κοινωνία, και τις προϋποθέσεις για να γίνει αυτή η αναγνώριση
Θα πρέπει λοιπόν να υπογραμμίσουμε ότι κάθε κοινωνία θέτει τέτοιες προϋποθέσεις. Το ζήτημα είναι ποιες.
Ορισμός του γάμου και της οικογένειας
Ας ξεκινήσουμε με κάτι που θα έπρεπε να είναι κοινοτοπία: ο γάμος δεν είναι απόλυτο δικαίωμα ούτε των ετερόφυλων ζευγαριών. Π.χ. για να εκδοθεί άδεια γάμου στην Ελλάδα πρέπει να έχει προηγηθεί η αναγγελία σε εφημερίδα μεγάλης κυκλοφορίας προς πρόληψη της διγαμίας.
Η συζήτηση θυμίζει το ανέκδοτο με τα ψάρια, όπου το ένα ψάρι παρατηρεί: «Κρύο το νερό σήμερα!», και το άλλο απαντάει: «Το ποιο;». Έτσι και στις κοινωνίες μας, ο θεσμός της οικογένειας είναι τόσο πανάρχαιος και αυτονόητος, που τον είχαμε συνηθίσει όπως τα τα ψάρια το νερό. Ακόμα και πριν πολύ λίγα θα φαινόταν εντελώς παράλογο να ορίσουμε λεπτομερώς τις παραμέτρους του γάμου, όπως π.χ. τα φύλα των συζύγων.
Τώρα προτείνεται η επέκταση του γάμου σε άτομα του ιδίου φύλου. Μια ομολογουμένως επαναστατική πρόταση, η οποία όμως υποκρύπτει και μια συντηρητικότητα. Πράγματι, συζητείται ο γάμος μεταξύ δύο ατόμων του ιδίου φύλου.
Δύο ατόμων. Δύο ακριβώς.
Αν όμως επαναπροσδιορίσουμε τον γάμο, γιατί μόνον στα φύλα και όχι π.χ. στον αριθμό; Γιατί όχι τρία άτομα; Γιατί όχι παραπάνω; Εάν πρόκειται περί δικαιώματος, γιατί να το στερήσουμε από όλους όσους το ζητούν, ακόμα και σε τριάδες ή τετράδες ερωτικών συντρόφων;
Οι συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας έχουν εξετάσει αντίστοιχα «νοητικά πειράματα». Ο Ισαάκ Ασίμοφ, στο «Ακόμα και οι Θεοί» (1972) εξετάζει μια εξωγήινη μορφή ζωής που αναπαράγεται όχι από ζευγάρια αλλά από τριάδες, και που υιοθετεί αντίστοιχες κοινωνικές νόρμες. Στην σειρά μυθιστορημάτων «The Expanse» (2012-2021), καθώς τα παιδιά στην Γη φορολογούνται λόγω υπερπληθυσμού, ο κεντρικός ήρωας, ο Jim Holden, έχει γεννηθεί από την ανάμιξη του γενετικού υλικού πέντε ανδρών και τριών γυναικών που τον μεγάλωσαν ως οικογενειακός συνεταιρισμός (family co-op), με σκοπό τις φοροαπαλλαγές.
Και η πραγματικότητα δεν άργησε να ακολουθήσει: το 2021 δικαστήριο στον Καναδά αναγνώρισε μια πολυερωτική τριάδα ως πλήρη οικογένεια, δίνοντας πλήρη γονεϊκά δικαιώματα στην γυναίκα της τριάδας που δεν ήταν μητέρα του παιδιού. Το σκεπτικό ήταν ότι ο νομοθέτης είχε αφήσει νομικό κενό, μην έχοντας σκεφτεί να ορίσει τον γάμο ως υπόθεση δύο ανθρώπων. Το ψάρι και το νερό...
Κατ’ ανάλογο τρόπο, μπορούμε να φαντασθούμε επεκτάσεις του ορισμού του γάμου και σε άλλες παραμέτρους του. Μπορούμε να νομοθετήσουμε την πολυγαμία, όπως σε Ισλαμικές χώρες και στους Μορμόνους. Μπορούμε να επιτρέψουμε τους γάμους μεταξύ συγγενών πρώτου βαθμού, δηλαδή την αιμομιξία, όπως έκαναν διάφορες βασιλικές οικογένειες. Μπορούμε να νομοθετήσουμε τον γάμο με νεκρό, όπως επιτρέπεται στην Γαλλία και άλλες χώρες.
Αφ’ ης στιγμής αποδεχθούμε την απόλυτη ισχύ του επιχειρήματος των δικαιωμάτων, δεν θα υπάρχει δικαίωμα που να μην μπορεί να διεκδικηθεί ανάλογα με τις ερωτικές ή άλλες προτιμήσεις των εμπλεκομένων.
Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή
Ας συνεχίσουμε και με μια άλλη διαπίστωση που επίσης θα έπρεπε να είναι κοινοτοπία. Η τεκνοποιία ήταν και παραμένει αναφαίρετο δικαίωμα των ομοφυλοφίλων, και κανείς δεν πρότεινε να τους αφαιρεθεί.
Το ζήτημα-κλειδί είναι η υποβοηθούμενη τεκνοποιία.
Η πρόσβαση στην υπηρεσία ζητείται για να παρακαμφθεί ένας βιολογικός περιορισμός που προκύπτει από την ερωτική προτίμηση σε άτομα του ιδίου φύλου. Στην διαδικασία αυτή υπεισέρχονται τρίτοι: ιατροί, κέντρα γονιμότητας, παρένθετες μητέρες, τράπεζες και δότες σπέρματος κλπ, και στην οποία δεν έχουν απόλυτο δικαίωμα πρόσβασης ούτε τα ετερόφυλα ζευγάρια. Ακόμα και αυτά, μπορούν να έχουν πρόσβαση μόνον υπό προϋποθέσεις. Στην Ελλάδα π.χ., αυτές περιλαμβάνουν τον γάμο του ζευγαριού (ή συμφωνητικό αναγνώρισης τέκνων από τον άνδρα), την χρήση της υπηρεσίας λόγω ιατρικώς πιστοποιημένου προβλήματος υγείας, η γυναίκα να είναι κάτω των 50, να μην πάσχουν από διάφορα νοσήματα (HIV, ηπατίτιδα κλπ).
Δηλαδή, ούτε ένα ετερόφυλο ζευγάρι μπορεί απλώς να μπει σε ένα κέντρο εξωσωματικής γονιμοποίησης και να «παραγγείλει» μια εξωσωματική. Και ούτε μια ετεροφυλόφιλη γυναίκα μπορεί να έχει πρόσβαση στην υπηρεσία απλώς για να ικανοποιήσει τις δικές τις προτιμήσεις, π.χ. να μην χαλάσει την σιλουέτα της, ή να μην διαταράξει την καριέρα της με μια εγκυμοσύνη.
Είτε για ετεροφυλόφιλους, είτε για ομοφυλόφιλους, η τεκνοποιία είναι δικαίωμα που δεν αφαιρείται, αλλά η υποβοηθούμενη τεκνοποιία είναι προνόμιο που χορηγείται υπό όρους.
Υιοθεσία
Τέλος, ούτε στην υιοθεσία υπάρχει δικαίωμα, ούτε καν από ζευγάρια διαφορετικού φύλου. Σκοπός της υιοθεσίας είναι η προστασία ενός αδυνάμου προσώπου, όχι η ικανοποίηση του ζευγαριού. Αυτή έρχεται απλώς ως το ευτυχές παρελκόμενο.
Μια γραμμή στήριξης της πρότασης που τουλάχιστον προφασίζεται ενδιαφέρον για τα παιδιά, θέτει το δίλημμα «ομοφυλόφιλοι γονείς ή ορφανοτροφείο;» (βλ. δημοσκόπηση Marc για το protothema.gr). Ας διευκρινίσουμε λοιπόν ότι το β’ τρίμηνο του 2023 υπήρχαν 3089 ενεργές αιτήσεις υιοθεσίας-αναδοχής, για 1351 ανηλίκους εντός ιδρυμάτων. Με 2,3 οικογένειες ανά παιδί, έλλειψη υποψηφίων γονέων δεν υπάρχει.
Από τις παραπάνω αιτήσεις, μόνον 1837 έχουν καταγραφεί στο εθνικό μητρώο Θετών/Αναδόχων γονέων, με μόλις 126 σε διαδικασία σύνδεσης. Δηλαδή τα παιδιά παραμένουν στα ιδρύματα λόγω της διάρκειας των διαδικασιών αξιολόγησης των αιτήσεων και όχι ελλείψει υποψηφίων γονέων.
Οι επιθυμίες του ζευγαριού και τα δικαιώματα των παιδιών
Θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι, όπως και για ζευγάρια διαφορετικού φύλου, έτσι και για ζευγάρια ίδιου φύλου, η ερωτική ζάλη είναι μια παροδική φάση. Για τους περισσότερους, η ζωή αποκτά νόημα με μια προβολή στο μέλλον. Η σταθερή μονογαμική σχέση και η δημιουργία οικογένειας έρχονται να καλύψουν αυτήν την υπαρξιακή ανάγκη, και τούτο ποιούσες να υπηρετήσουν την κοινωνική συνοχή και σταθερότητα.
Άλλωστε μέχρι πότε μπορεί κάποιος να ξενυχτάει κυνηγώντας αενάως την παροδική απόλαυση;
Ο βιολογικός περιορισμός που θέτει η ερωτική προτίμηση στο να καλύψουν και οι ομοφυλόφιλοι αυτήν την ανάγκη, δεν είναι ένα ασήμαντο θέμα και οι αγωνίες τους είναι κατανοητές. Είναι λοιπόν θεμιτό ερώτημα το πώς θα τους επιτραπεί να βρουν ένα υπερβατικό νόημα στην ζωή. Αναμφίβολα, η απόκτηση παιδιών κινείται προς αυτήν την κατεύθυνση.
Μπορεί όμως να είναι το παιδί απλώς το εργαλείο για να βρει η ζωή μας νόημα;
Μπορεί να είναι έπαθλο κοινωνικής αποδοχής ή επαγγελματικής καταξίωσης;
Αυτά φυσικά είναι δίκη προθέσεων, και η ίδια δίκη προθέσεων θα μπορούσε να γίνει και για τα παραδοσιακά ζευγάρια, θέτοντας υπό αμφισβήτηση την ειλικρίνεια και της δικής τους επιθυμίας τους για παιδιά.
Εδώ όμως υπάρχουν δύο διαφορές.
Πρώτον, όπως προανέφερα, όσο δεν εμπλέκονται τρίτοι, η απόκτηση παιδιών παραμένει δικαίωμα δύο ανθρώπων, είτε αυτοί έχουν τα προσόντα να γίνουν καλοί γονείς, είτε όχι. Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ή η υιοθεσία εμπλέκουν τρίτους.
Δεύτερον, το παιδί ξεκινά την ζωή του με πρόσβαση σε μια μητέρα και έναν πατέρα. Και θα μπορεί να επωφεληθεί από την επιρροή αμφοτέρων των προτύπων, καθώς και από τον ιδιαίτερο τύπο φροντίδας του καθενός. Η μητέρα συνήθως αναλαμβάνει την ικανοποίηση των βασικών αναγκών του παιδιού στα πρώτα χρόνια της ζωής του, ξυπνάει τα βράδια με το που ακούει την φωνή του, τρέχει μόλις το ακούσει να κλαίει. Προσφέρει όλα αυτά που με μια λέξη αποκαλούμε στοργή. Ο πατέρας παίζει υποστηρικτικό ρόλο στα πρώτα αυτά χρόνια, και αρχίζει να εμπλέκεται πιο καθοριστικά όσο το παιδί κοινωνικοποιείται. Είναι εκείνος που θα του θέσει όρια, θα το επιπλήξει και θα του προσφέρει μια προσομοίωση του πώς αντιμετωπίζει η κοινωνία την κακή συμπεριφορά. Που θα του διδάξει την διαχείριση του σωματικού κινδύνου στο ελεγχόμενο περιβάλλον ενός παιγνιδιού.
Τα παραπάνω προφανώς είναι σχηματικά και δεν αποκλείουν ούτε την στοργή του πατέρα ή την επίπληξη της μητέρας, αλλά ούτε και μια άστοργη μητέρα ή έναν αδιάφορο πατέρα. Όμως οι έμφυτες τάσεις δημιουργούν μια στατιστική δυναμική που καθορίζει την κοινωνία. Και τίθεται το ερώτημα το κατά πόσον είναι θεμιτό να αποκόψουμε το παιδί από ένα από τα δύο πρότυπα.
Παραλλήλως, το ζευγάρι είναι μια μικρογραφία της κοινωνίας στην οποία το παιδί αύριο θα ενταχθεί. Μια κοινωνία που περιέχει άνδρες και γυναίκες. Πώς μπορούμε να αποκόψουμε το παιδί από την μισή ανθρωπότητα στα πρώτα του χρόνια;
Μονογονεϊκές οικογένειες υπάρχουν, αλλά συνήθως από θάνατο ή εγκατάλειψη. Και είναι μια ατυχής περίσταση. Είναι θεμιτό να θεσμοθετήσουμε ένα τέτοιο μειονέκτημα ήδη από την αφετηρία της ζωής κάποιων παιδιών;
Υπαρξιακά ερωτήματα (και ποιος θα τα απαντήσει)
Τα τελευταία χρόνια στην Δύση, ο πατέρας και η μητέρα υποκαθίστανται από αδιάκριτες και εναλλάξιμες μονάδες που ονομάζονται «γονέας 1» και «γονέας 2», ωσάν να επρόκειτο περί εξαρτημάτων μιας μηχανής που επιτελούν πανομοιότυπες λειτουργίες. Σαν την ρεζέρβα του αυτοκινήτου.
Παραλλήλως, η εξωσωματική γονιμοποίηση (για ζευγάρια γυναικών) και η ενδεχόμενη χρήση παρένθετης μητέρας (για ζευγάρια ανδρών) υποβιβάζουν το ανθρώπινο σώμα σε πηγή εξαρτημάτων προς εμπορική χρήση: σπέρμα προς αγορά, και μήτρα προς ενοικίαση. Είναι άλλο ένα βήμα προς την θεώρηση του ανθρωπίνου όντος ως μηχανής, απλώς βιολογικού τύπου. Έτσι ανοίγει ο δρόμος για την εμπορική εκμετάλλευση και των άλλων «εξαρτημάτων» της μηχανής, που μπορεί να συμπεριλάβει την πώληση οργάνων προς μεταμόσχευση, ή ακόμα και έτοιμων παιδιών κατά παραγγελία. Ήδη, με 65.000 $ διατίθενται παρένθετες μητέρες στην Κολομβία σύμφωνα με την ιστοσελίδα μιας εταιρείας (που δεν θα αναπαράξω εδώ).
Αυτή είναι μια τεράστια τομή στο πώς βλέπουμε το ανθρώπινο ον, της οποίας τις επιπτώσεις κανείς δεν μπορεί να διακρίνει με διαύγεια.
Ο κ. Μητσοτάκης ισχυρίζεται ότι «έχει ασχοληθεί πάρα πολύ... έχει διαβάσει, έχει μελετήσει πολύ» το θέμα αυτό. Σίγουρα, ο κ. Μητσοτάκης έχει αποδείξει καίριο έργο σε διοικητικά ζητήματα, όπως στην μηχανοργάνωση των κρατικών υπηρεσιών, το οποίο κάποια στιγμή η Ιστορία θα του πιστώσει. Όμως σειρά άλλων Ελλήνων Πρωθυπουργών και Προέδρων, όπως ο Ελ. Βενιζέλος, ο Αλ. Παπαναστασίου, ο Κων. Τσάτσος ή ο Ανδρέας Παπανδρέου, έχουν πλησιάσει το Πλατωνικό πρότυπο του «άρχοντα-φιλοσόφου», πολύ περισσότερο από ό,τι μπορούμε ποτέ να ελπίσουμε για τον κ. Μητσοτάκη.
Αισθάνεται λοιπόν σίγουρος για τις ικανότητές του να σταθμίσει τις ανθρωπολογικές, οντολογικές, ιστορικές και κοινωνικές πτυχές του θέματος σαν να αυτές να ήταν gov.gr; Θεωρεί ότι διαθέτει τα πνευματικά εφόδια να αναλάβει μια τέτοια ευθύνη;
Και ανταποκρίνεται πράγματι σε μια μαζική ανάγκη ή μήπως άγεται και φέρεται από παροδικές μόδες; Στοιχειοθετείται πλειοψηφικό αίτημα από μερικές εκατοντάδες Συμφώνων Συμβίωσης μεταξύ ατόμων του ιδίου φύλου (507 το 2022, από 56.512 γάμους και Σύμφωνα Συμβίωσης συνολικά).
Ή μήπως αυτή είναι η απαίτηση μιας μικρής μειοψηφίας επαγγελματιών ακτιβιστών, οι οποίοι διαδηλώνουν «στο διάολο η οικογένεια, στο διάολο η πατρίς...» κρατώντας πανό «όλες οι οικογένειες ίσες»; Πιστεύει ο κ. Μητσοτάκης ότι αυτό είναι ένα ειλικρινές και αντιπροσωπευτικό ακροατήριο, ή ότι έχει την παραμικρή ελπίδα να το κερδίσει;
Κλείνοντας...
Ανεξαρτήτως ερωτικής προτίμησης, η ζωή είναι πλήρης ανικανοποίητων επιθυμιών: επαγγελματικών, κοινωνικών, ερωτικών, διαπροσωπικών, οικογενειακών. Και αν στα μικρά μας χρόνια κρατούσαμε την ανάσα μας ή χτυπούσαμε τα πόδια μας για να έρθει ο κόσμος τα πάνω κάτω και να γίνει το δικό μας, μεγαλώνοντας κατανοήσαμε ότι αυτό δεν είναι βιώσιμη στρατηγική. Και ένα από τα στοιχήματα της ωρίμανσης είναι να παλέψουμε μέσα μας για να συμφιλιωθούμε με το ανικανοποίητο, χωρίς να κάνουμε το πρόβλημά μας, πρόβλημα των γύρω μας. Οι ομοφυλόφιλοι δεν στερούνται ωριμότητας ως προς αυτό, και η όλη συζήτηση μάλλον δεν τους το αναγνωρίζει.
Σήμερα, για να ικανοποιηθεί η επιθυμία απόκτησης παιδιών από ένα αδιευκρίνιστα μικρό ποσοστό ομόφυλων ζευγαριών ζητείται μια ριζική αναδιάταξη θεμελιωδών κοινωνικών θεσμών. Μια αναδιάταξη που μπορεί να οδηγήσει στην εμπορευματοποίηση του ανθρωπίνου σώματος, και που καθόλου να λαμβάνει υπόψη τα ίδια τα παιδιά. Κάτι τέτοιο δεν είναι λίγο πράγμα, και σίγουρα δεν αποτελεί δικαίωμα. Μάλλον ως ειδικό προνόμιο θα πρέπει να το αξιολογήσουμε και επί της βάσης αυτής να αποφανθούμε αν θέλουμε να το εκχωρήσουμε.