Οταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζο Μπάιντεν, χαρακτήρισε τον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία ως «γενοκτονία», η επιλογή του συγκεκριμένου όρου δεν ήταν τυχαία.
Ο χαρακτηρισμός μιας εκστρατείας που στοχεύει στην εξάλειψη μιας στοχευμένης ομάδας ως «γενοκτονία» όχι μόνο αυξάνει την πίεση σε μια χώρα να δράσει, αλλά μπορεί να την υποχρεώσει. Αυτό οφείλεται εν μέρει σε μια συνθήκη που εγκρίθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών μετά τον Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο, η οποία υπογράφηκε από τις Ηνωμένες Πολιτείες και περισσότερα από 150 άλλα έθνη.
Το συνέδριο εκείνο ήταν έργο, μεταξύ άλλων, ενός Πολωνοεβραίου του οποίου η οικογένεια δολοφονήθηκε από τη ναζιστική Γερμανία και τους συνεργούς της. Οι υποστηρικτές πίεσαν για κάτι που θα έκανε τον κόσμο όχι απλώς να καταδικάσει, αλλά στην πραγματικότητα να αποτρέψει και να διασφαλίσει τη δίωξη μελλοντικών γενοκτονιών.
Την Τρίτη, ο Μπάιντεν κατηγόρησε τον Ρώσο πρόεδρο, Βλαντιμίρ Πούτιν, ότι προσπαθεί να «εξαφανίσει την ιδέα ακόμη και να είναι κανείς Ουκρανός». Αλλοι παγκόσμιοι ηγέτες δεν έχουν τραβήξει το σκοινί τόσο μακριά. Ο Βρετανός πρωθυπουργός, Μπόρις Τζόνσον, είπε ότι η συμπεριφορά της Ρωσίας στην Ουκρανία «δεν απέχει πολύ μακριά από γενοκτονία», αλλά το Ηνωμένο Βασίλειο δεν έχει χρησιμοποιήσει επίσημα τον όρο, λέγοντας ότι μόνο ένα δικαστήριο μπορεί να κάνει τέτοιο χαρακτηρισμό.
Τι σημαίνει «γενοκτονία»
Είναι μια σύγχρονη λέξη για ένα αρχαίο έγκλημα. Ενας Εβραίος δικηγόρος από την Πολωνία, ο Ραφαέλ Λέμκιν, την επινόησε στο απόγειο του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου και του Ολοκαυτώματος. Ο Λέμκιν ήθελε με μια λέξη να περιγράψει τι έκανε τότε η ναζιστική Γερμανία στους Εβραίους της Ευρώπης και τι είχε κάνει η Τουρκία στους Αρμένιους τη δεκαετία του 1910: σκότωσαν μέλη μιας στοχευμένης ομάδας ανθρώπων και προσπάθησαν αδίστακτα να εξαλείψουν τον πολιτισμό τους.
Ο Λεμκιν συνδύασε το «geno», την ελληνική λέξη «γένος» που σημαίνει φυλή, και το «cide», μια λατινική λέξη που σημαίνει σκοτώνω. Μάλιστα, αφιέρωσε τη ζωή του στην αναγνώριση και ποινικοποίηση της γενοκτονίας.
Το 1948, αφότου ο Αδόλφος Χίτλερ και οι συνεργοί του δολοφόνησαν συστηματικά 6 εκατομμύρια Εβραίους στην Ευρώπη, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ενέκρινε τη Σύμβαση για την Πρόληψη του Εγκλήματος της Γενοκτονίας.
Ποιος είναι ο νομικός ορισμός
Σύμφωνα με τη σύμβαση για τη γενοκτονία, το έγκλημα προσπαθεί να καταστρέψει μια εθνική, φυλετική ή θρησκευτική ομάδα, εν μέρει ή στο σύνολό της.
Αυτό περιλαμβάνει μαζικές δολοφονίες, αλλά και ενέργειες συμπεριλαμβανομένης της αναγκαστικής στείρωσης, της κακοποίησης που προκαλεί σοβαρή βλάβη ή ψυχική ταλαιπωρία, ή του «παιδομαζώματος» παιδιών μιας στοχευμένης ομάδας για να τα μεγαλώσουν άλλοι.
Διαπράττει η Ρωσία γενοκτονία στην Ουκρανία;
Η απάντηση μπορεί να βρίσκεται εν μέρει στα λόγια του ίδιου του Πούτιν.
Οι ρωσικές δυνάμεις κατηγορούνται ευρέως ότι διέπραξαν εκτεταμένες κακοποιήσεις αμάχων της Ουκρανίας, συμπεριλαμβανομένων μαζικών δολοφονιών.
Αυτά, εφόσον ισχύουν, συνιστούν εγκλήματα πολέμου. Αλλά ισοδυναμούν με γενοκτονία;
Ολα έχουν να κάνουν με την πρόθεση, υποστηρίζει ο Μποχντάν Βιτβίτσκι, πρώην ομοσπονδιακός εισαγγελέας των ΗΠΑ και πρώην ειδικός σύμβουλος του γενικού εισαγγελέα της Ουκρανίας.
«Οποιαδήποτε προσπάθεια να προσδιοριστεί εάν τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν από τα ρωσικά στρατεύματα στην Ουκρανία οδηγούνται από πρόθεση γενοκτονίας πρέπει απαραίτητα να επικεντρωθεί στις δηλώσεις του Ρώσου Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν», έγραψε ο Βιτβίτσκι στη δεξαμενή σκέψης Atlantic Council αυτήν την εβδομάδα.
Ο Πούτιν έχει αρνηθεί εδώ και καιρό την ύπαρξη της Ουκρανίας ως ξεχωριστό έθνος ή των Ουκρανών ως ξεχωριστού λαού. Επικαλείται την ιστορία, όταν η Ουκρανία ήταν μέρος της ρωσικής αυτοκρατορίας, και αργότερα της Σοβιετικής Ενωσης.
Σε ένα μακρύ δοκίμιο πέρυσι, «Σχετικά με την ιστορική ενότητα Ρώσων και Ουκρανών», ο Πούτιν κατέστησε σαφές το βάθος της αποφασιστικότητάς του για το θέμα. Χαρακτήρισε τα σύγχρονα σύνορα που χωρίζουν τη Ρωσία και την Ουκρανία ως «τη μεγάλη κοινή μας κακοτυχία και τραγωδία».
Ο Πούτιν και τα ρωσικά κρατικά μέσα ενημέρωσης αποκαλούν ψευδώς τους Ουκρανούς ηγέτες «Ναζί» και «ναρκομανείς». Ο Πούτιν χαρακτήρισε τη στρατιωτική του εκστρατεία στην Ουκρανία «αποναζιστικοποίηση».
Η Γκίσου Νία, δικηγόρος για τα ανθρώπινα δικαιώματα που έχει εργαστεί σε δίκες εγκλημάτων πολέμου στη Χάγη, επισημαίνει δύο υποτιθέμενες πράξεις της Ρωσίας στην Ουκρανία, που πιθανώς δείχνουν πρόθεση γενοκτονίας: 1) Τις αναφορές για απέλαση χιλιάδων παιδιών από την Ουκρανία στη Ρωσία και 2) έναν απολογισμό, από την κυβέρνηση της Ουκρανίας, για Ρώσους στρατιώτες που είπαν σε 25 κρατούμενες γυναίκες και κορίτσια στην Μπούτσα ότι οι Ρώσοι είχαν σκοπό να τις βιάσουν σε σημείο που να μην γεννήσουν ποτέ παιδιά από την Ουκρανία.
Γιατί έχει σημασία η χρήση του όρου «γενοκτονία» (ή η μη χρήση) από παγκόσμιους ηγέτες
Εχει να κάνει με τη σύμβαση για τη γενοκτονία, μια υποχρέωση την οποία οι ΗΠΑ και άλλοι υπογράφοντες τη συνθήκη έχουν αντιμετωπίσει επιφυλακτικά - εάν αναγνωρίσουν ότι συμβαίνει γενοκτονία, δεσμεύονται να διασφαλίσουν την έρευνα και τη δίωξη σε βάρος αυτών που την διαπράττουν, τουλάχιστον .
Οι άνθρωποι και οι χώρες που διαπράττουν γενοκτονία «θα τιμωρηθούν», δηλώνει η συνθήκη.
Οι ηγέτες των ΗΠΑ για δεκαετίες απέφευγαν τη χρήση της λέξης «γενοκτονία» για να αποφύγουν την αύξηση της πίεσης σε αυτούς να ενεργήσουν, καθώς μαζικές δολοφονίες έχουν στοχεύσει κατά καιρούς τάξεις ανθρώπων ή εθνοτικές ομάδες στην Καμπότζη, τη Βοσνία, το Ιράκ, τη Ρουάντα και αλλού.
Εκφράζοντας τη λύπη του για την αποτυχία του να κάνει περισσότερα για να σταματήσει τη δολοφονία 800.000 Τούτσι από τους Χούτου στη Ρουάντα το 1994, ο Μπιλ Κλίντον τον Ιούνιο του 1999 έγινε ο πρώτος πρόεδρος των ΗΠΑ που αναγνώρισε μια πράξη γενοκτονίας την ώρα που διαδραματιζόταν, λέγοντας ότι οι σερβικές δυνάμεις, που πραγματοποιούσαν μια θανατηφόρα εκστρατεία κατά των Αλβανών στο Κοσσυφοπέδιο, επιχειρούσαν γενοκτονία.
Το ΝΑΤΟ παρενέβη, ασκώντας 78 ημέρες αεροπορικών επιδρομών που ανάγκασαν την αποχώρηση των Σερβικών δυνάμεων από το Κοσσυφοπέδιο. Ενα διεθνές δικαστήριο κατηγόρησε τον Σέρβο ηγέτη Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς για εγκλήματα πολέμου, αν και ο Μιλόσεβιτς πέθανε πριν ολοκληρωθεί η δίκη του.
Ξεκινώντας το 2005, οι παγκόσμιοι ηγέτες ασπάστηκαν -κατ’ αρχήν- την ευθύνη για συλλογική δράση για να σταματήσουν τη γενοκτονία, τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Ωστόσο, οι φρικαλεότητες και οι στοχευμένες εκστρατείες εναντίον ομάδων συνεχίζονται σε όλο τον κόσμο και η λεγόμενη ευθύνη προστασίας σπάνια επικαλείται.
Τι θα συμβεί εάν οι ΗΠΑ κηρύξουν τις ρωσικές ενέργειες «γενοκτονία»
Οι ηγέτες των ΗΠΑ από καιρό φοβούνταν ότι η αναγνώριση της γενοκτονίας θα απαιτούσε από αυτούς να παρέμβουν, ακόμη και να στείλουν στρατεύματα, με όλους τους κινδύνους, το κόστος και την πολιτική αντίδραση που θα συνεπαγόταν. Είναι ένας κύριος λόγος για τον οποίον οι ηγέτες της περιορίζονται έως σήμερα σε οργισμένες δηλώσεις και ανθρωπιστική βοήθεια.
Ο Μπάιντεν είναι ανένδοτος ότι οι ΗΠΑ δεν θα χρησιμοποιήσουν τον δικό τους στρατό για να αντιμετωπίσουν τις ρωσικές δυνάμεις για λογαριασμό της Ουκρανίας. Κάτι τέτοιο θα κινδύνευε να οδηγήσει στον Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο, λέει ο ίδιος.
Αυτός και οι σύμμαχοί του στην Ευρώπη και αλλού ήδη παρεμβαίνουν, επιβάλλοντας κυρώσεις στη Ρωσία και στέλνοντας όπλα και άλλη υποστήριξη στην Ουκρανία για την άμυνά της.
Ο Μπάιντεν και άλλοι δυτικοί ηγέτες ζήτησαν επίσης να γίνουν δίκες για εγκλήματα πολέμου. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο έχει ήδη ξεκινήσει έρευνα. Αλλά η μακροχρόνια αντίθεση των ΗΠΑ στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, λόγω των ανησυχιών ότι τα αμερικανικά στρατεύματα θα μπορούσαν να διωχθούν εκεί κάποια μέρα, περιπλέκει τέτοιου είδους διώξεις.
Εξάλλου, η Ρωσία διατηρεί δικαίωμα βέτο στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Και πρακτικά μιλώντας, η προσαγωγή του Πούτιν ενώπιον δικαστηρίου είναι ένα δύσκολο εγχείρημα.
Στο παρελθόν, η αντίθεση των Αμερικανών στην εμπλοκή της χώρας τους σε ξένους πολέμους αποθάρρυνε επίσης τους ηγέτες των ΗΠΑ να κάνουν περισσότερα για να σταματήσουν πιθανές πράξεις γενοκτονίας.
Ομως η εισβολή της Ρωσίας σε μια γειτονική χώρα και η βαρβαρότητα εναντίον του λαού της Ουκρανίας έχει εξοργίσει τους Αμερικανούς με τρόπο που δεν το έκαναν οι γενοκτονικές εκστρατείες στην Καμπότζη, τις κουρδικές περιοχές του Ιράκ και αλλού.
Μια πρόσφατη δημοσκόπηση από το Associated Press και το Κέντρο Ερευνας Δημοσίων Υποθέσεων NORC διαπίστωσε ότι το 40% των ανθρώπων στην Αμερική πιστεύουν ότι οι ΗΠΑ πρέπει να έχουν «μεγάλο ρόλο» στον τερματισμό της εισβολής της Ρωσίας. Μόλις το 13% πιστεύει ότι οι ΗΠΑ δεν πρέπει να εμπλακούν καθόλου.