Ο χρόνος είναι κοροϊδευτικός.
Είναι αμέτοχος σαν τα περίπτερα στην κίνηση.
(Νίκος Καρούζος)
Πριν από πολλά χρόνια με κάλεσαν να τελέσω τον αγιασμό στα εγκαίνια των νέων γραφείων του Συλλόγου Ελλήνων Ψυχολόγων. Μια κυρία γνωστή μου, μέλος του Συλλόγου, σκέφθηκε ότι καλό θα ήταν να τελέσει τον αγιασμό ένας κληρικός που είναι και ψυχίατρος, άρα σε κοντινό κλάδο.
Ήταν μια ωραία σύναξη από διαφορετικές γενιές. Θυμάμαι έντονα ότι κάποια γνωστά τροπάρια τα έψαλλαν αυθόρμητα μαζί μου και λίγες ηλικιωμένες κυρίες, παλαίμαχες ψυχολόγοι. Οι υπόλοιπες, που ήταν και οι περισσότερες, παρακολουθούσαν με προσοχή, αλλά σε απόλυτη σιωπή. Λογικό, πρώτη φορά τά άκουγαν.
Εκεί αισθάνθηκα με έντονο τρόπο τι σημαίνει διαφορά γενεών. Προφανώς οι παλαιές είχαν την ανάμνηση, από το σχολείο ή από το κατηχητικό, του τροπαρίου ‘Ευλογητός ει, Χριστέ ο Θεός ημών…’. (Μεταξύ αυτών μπορώ να θυμηθώ την αείμνηστη Αικατερίνη Στριφτού, σύζυγο του γνωστού καθηγητή Εμμανουήλ Κριαρά). Αν λάβει κανείς υπόψη τον διάχυτο αγνωστικισμό που επικρατεί στον χώρο των σημερινών ψυχολόγων και ψυχιάτρων, αισθάνεται εντονότερη την απόστασή τους από τα θρησκευτικά βιώματα των παλαιότερων.
*
Άλλο περιστατικό. Το 2006 ο Μίκης Θεοδωράκης μιλά σε εκδήλωση στη Ζάτουνα Αρκαδίας όπου έζησε εξόριστος επί δικτατορίας. Εκεί λοιπόν μνημονεύει και τον πατέρα Θεοδόσιο κοντά στον οποίο μάθαινε βυζαντινή μουσική!
Το γεγονός αυτό είναι εύγλωττο για την πορεία της Αριστεράς στην Ελλάδα. Ενώ δύο μητροπολίτες συνεργάστηκαν με το ΕΑΜ, ενώ ο Άρης Βελουχιώτης έπλεκε το εγκώμιο των απλών παπάδων, ενώ πηγή έμπνευσης για τους παλιούς κομμουνιστές ήταν ο αγώνας του 1821, βρεθήκαμε σήμερα μπροστά σε ένα σύνολο επιθετικών και άρριζων ανθρώπων οι οποίοι θέλουν να είναι τάχα μου σύγχρονοι μισώντας λέξεις όπως ”έθνος” και ”πατρίδα”.
Μια εύλογη ένσταση είναι ότι άλλαξαν οι εποχές. Σωστό: είναι αδύνατο να υπάρξει πάλι η παλιά Αριστερά. Όποιος θέλει να πάρει μια ιδέα για το πολιτισμικό χάσμα το οποίο χωρίζει την παλιά από την καινούργια, ας ξεφυλλίσει τα ”Κλασικά Εικονογραφημένα” που μοίρασε η ”Καθημερινή”. Εκεί, στις ιστορίες των ηρώων της επανάστασης, ο (υπεράνω πάσης υποψίας) αριστερός λογοτέχνης Βασίλης Ρώτας εκφράζεται με μια γλώσσα η οποία θα έκανε τους σημερινούς αριστερούς να φρίττουν. Γεμάτη παρωχημένα σεξιστικά στερεότυπα, που ενόχλησαν και μένα.
Αλλά το ξεθώριασμα του παλιού δεν νομιμοποιεί αναγκαστικά κάθε καινούργιο! Η περιφρόνηση με την οποία η σημερινή Αριστερά αντιμετωπίζει κάθε τι εκκλησιαστικό, και επίσης οτιδήποτε προνεωτερικό, συνιστά κραυγαλέο γενιτσαρισμό.
*
Ποιο είναι το θέμα μου σήμερα; Η κυριαρχία της πολιτισμικής αλλαγής, ανεξάρτητα από το πλαίσιο. Το πολιτισμικά καινούργιο φαίνεται να διαπερνά όλες τις ομάδες, όλα τα στρώματα, όλα τα επαγγέλματα. Μέσα στο ίδιο σπίτι οι διαφορετικές γενιές μιλούν άλλη γλώσσα.
Γενικευμένη εξέλιξη στον δυτικό πολιτισμό στον οποίο ανήκουμε, γνωστό αυτό. Κακό; Όχι κατ’ ανάγκην. Κάθε εποχή κουβαλά μαζί της πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Αυτό που έχει σημασία είναι να υφίσταται κριτικό πνεύμα στις αλλαγές, να μην αφηνόμαστε παθητικά στο ρεύμα όπου μάς πάει.
Μπροστά στις αλλαγές κάποιοι τοποθετούνται κριτικά και έλλογα: ελάχιστοι και αθόρυβοι. Άλλοι αντιστέκονται ψευτοηρωικά και εμμονικά: πολύ περισσότεροι, ενίοτε ”ψεκασμένοι”. Δηλαδή όσοι δεν αντέχουν τον συγκεκριμένο σαρωτικό ρυθμό πολιτισμικής αλλαγής αλλά ταυτόχρονα στερούνται διάκρισης που θα αφομοιώσει τα αξιόλογα και θα επικρίνει τεκμηριωμένα τα προβληματικά.
*
Ψυχολόγος γύρω στα 45 μού διηγείται ότι έχει συνεργαστεί με πολλές ειδικές παιδαγωγούς και εκπαιδευτικούς, όλες νεότερές της. Τής κάνει εντύπωση μια διαφορά την οποία παρατήρησε, με κρίσιμο ορόσημο περίπου την ηλικία των 30. Στις άνω των τριάντα συναντά καλύτερη απόδοση στην ικανότητά τους να βοηθούν τα παιδιά στα γλωσσικά μαθήματα, αν και δεν λείπουν περιπτώσεις ακατάρτιστων ή ανεύθυνων. Αίσθησή της είναι πως και αυτές γενικά υπολείπονται από τη γενιά των δικών της συνομηλίκων.
Αλλά στις μεταξύ 20 και 30 βιώνει δυσάρεστη έκπληξη. Μεγάλη προχειρότητα και έλλειψη οργάνωσης, δυσκολίες δικές τους (φιλολόγων!) να βοηθήσουν τους μαθητές στην Έκθεση, ορθογραφικά λάθη και ασυνταξίες. Επιπλέον όλων αυτών δεν έχουν επίγνωση των μειονεκτημάτων τους (!), ενώ συχνά προσέρχονται με απαιτήσεις αμοιβής δυσανάλογες με τις ικανότητές τους! Η ψυχολόγος μας διερωτάται τι συμβαίνει σε αυτή τη γενιά.
Προσωπικά απεχθάνομαι την γκρίνια των μεγαλυτέρων ότι τα πράγματα πηγαίνουν συνεχώς προς το χειρότερο και συμβουλεύω και τους άλλους να απαλλαγούν από αυτή τη νοοτροπία. Όταν όμως ένα φαινόμενο επαναλαμβάνεται ή αποκτά εμφανή χαρακτηριστικά, καλούμαστε να στοχασθούμε. Έχω την υπόθεσή μου, λοιπόν.
Η ηλικία των 30 αποτελεί (στρογγυλεμένη) τη γενιά εκείνων των εφήβων που πρωτοαπέκτησαν έξυπνο κινητό (smartphone), περίπου γύρω στο 2005. Προφανώς θα χρειαζόταν στατιστική καμπύλη εδώ, δικαιούμαστε όμως να αναρωτηθούμε αν και κατά πόσο για όσους σταδιακά ξεκινούσαν τη χρήση του ως μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου άλλαξε κάτι ουσιώδες στη σχέση τους με τον γραπτό λόγο.
Αντίθετα, οι άνω των 30 πέρασαν την εφηβεία τους κατά το πλείστον με παλαιού τύπου κινητό, ή και χωρίς, απέκτησαν δε κινητό αφής μετά την ενηλικίωσή τους. Οι νεότεροι, με άλλα λόγια, ζυμώθηκαν με αυτά πριν καν αποκτήσουν επαρκείς δεξιότητες γραπτού λόγου, επιπλέον μάλιστα εκτέθηκαν (έχοντας το διαδίκτυο κυριολεκτικά στο χέρι τους) σε πληθώρα ερεθισμάτων καθώς και ηλεκτρονικών παιγνιδιών. Μήπως αυτό κάνει τη διαφορά;
Αυτή η υπερβολική έκθεση εμπεριέχει και τεχνικές διαστάσεις (απροθυμία για βιβλίο, μικροπερίοδος και συνθηματικός λόγος, παρορμητικότητα και δυσκολία συγκέντρωσης) και παραμέτρους περιεχομένου (άγνοια λογοτεχνίας και ιστορίας, αναγόρευση του διαδικτύου σε κύριο παράγοντα αγωγής εν γένει). Γι’ αυτούς τώρα ο αφρός της επικαιρότητας είναι ο κανονικός κόσμος, το δε περιεχόμενο της σχολικής ύλης είναι, στην καλύτερη περίπτωση εξωτικό, ενώ στη χειρότερη ξυνό και ανοημάτιστο.
Έχει τονισθεί κατ’ επανάληψη το χαμηλό γλωσσικό επίπεδο των φοιτητών, ακόμη και στα φιλολογικά τμήματα. Μήπως είναι καιρός να αρχίσει μια αξιολόγηση του εκπαιδευτικού μας συστήματος ξεκινώντας από την απόδοση των αποφοίτων του, ώστε βαθμιαία να διορθώνουμε τα πίσω;
*
Επανέρχομαι. Η αλλαγή που συνοδεύει κάθε γενιά δεν (πρέπει να) τίθεται με ηθικούς όρους: καλύτερη ή χειρότερη. Αλλά και δεν πρέπει να καταπίνεται αμάσητη, ως εάν έτσι να ήταν η εκάστοτε φυσική και αναπόδραστη νομοτέλεια των πραγμάτων. Ήταν στο χέρι μας να έχουμε καλύτερη Αριστερά, μπορούσαμε να έχουμε βρει πιο εποικοδομητικούς τρόπους παρουσίας της Εκκλησίας στον δημόσιο χώρο, είχαμε τη δυνατότητα να είμαστε πιο καλά προετοιμασμένοι στην επέλαση της ψηφιακής τεχνολογίας αν λειτουργούσε ουσιαστικά η εκπαίδευση.
Άρα; Μήπως ό,τι δεν καταφέραμε εξηγείται με το ότι δεν τό θελήσαμε;
Οι σύγχρονοι έφηβοι ζουν σε πολιτισμικό σύμπαν ιλιγγιωδώς διαφορετικό. Σε μια κοινωνία στην οποία τα τραγούδια της Eurovision συμβάλλουν στο χτίσιμο του νεανικού πολιτισμικού σύμπαντος περισσότερο απ’ όσο τα ποιήματα του Λειβαδίτη, ας μην εκπληττόμαστε όταν σαν θεματοφύλακες των αξιών εμφανίζονται στους εφήβους οι χρυσαυγίτες!