Όταν οι φοίνικες εξαφανίστηκαν από την Αθήνα: Η αλήθεια πίσω από τον αστικό μύθο

Όταν οι φοίνικες εξαφανίστηκαν από την Αθήνα: Η αλήθεια πίσω από τον αστικό μύθο
'A seldom clear day in Athens, Greece.'
'A seldom clear day in Athens, Greece.'
Cay-Uwe via Getty Images

Η καλλιτέχνης Navine G. Khan-Dossos (το πραγματικό της όνομα είναι Vanessa Hodgkinson) μετακόμισε πρόσφατα στην Αθήνα και, μέσα στο μικρό χρονικό διάστημα που ζει στην πόλη, ήρθε πολλές φορές αντιμέτωπη με έναν πολύ περίεργο αστικό μύθο. Ο «μύθος» αυτός, ειπωμένος με διάφορους τρόπους, λέει πως η Αθήνα ήταν κάποτε γεμάτη με φοίνικες. Κάπο ανάμεσα στον 19ο και τον 20ο αιώνα όμως, η κυβέρνηση αποφάσισε να ξεριζώσει τα εντυπωσιακά δέντρα ώστε η πόλη να αποκτήσει ένα πιο «ευρωπαϊκό» πρόσωπο και να απομακρυνθεί από την ανατολίτικη αισθητική της.

Και είναι αλήθεια πως για κάποια χρονική περίοδο μέσα στον 20ο αιώνα η πλατεία Ομονοίας -η ίδια πλατεία που είναι καλυμμένη με μπετόν και σκουπίδια σήμερα- ήταν σχεδόν σκεπασμένη από ψηλούς φοίνικες που σκόρπιζαν τη δροσερή σκιά τους σε όλη την πλατεία. Το 1927 όμως, τα δέντρα εξαφανίστηκαν ώστε να γίνει χώρος για φρεάτια εξαερισμού αλλά και για το σταθμό του μετρό.

Όπως περιγράφει ένας ιστορικός, η Αθήνα όντως έχει χάσει δεκάδες φοίνικες από το 1800 και μετά. Μέχρι τότε η πόλη μας ήταν γνωστή για «τους φοίνικές της, τις καμήλες της και τα τζαμιά της». Κατά την προετοιμασία για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, χιλιάδες φοίνικες ήρθαν κατά παραγγελία από τη Βόρεια Αφρική με σκοπό η Αθήνα να αποκτήσει (πάλι) μια πιο εξωτική εικόνα και να γίνει περισσότερο ελκυστική στους τουρίστες.

Που είναι όμως σήμερα; Είναι δυνατόν να κόπηκαν και να πετάχθηκαν για να εξευρωπαϊστεί η πόλη και να ταιριάζει περισσότερο στα standards του δυτικού πολιτισμού; Μπορείς να αλλάξεις το DNA ενός πολιτισμού και να εξαφανίσεις τις ρίζες του, μόνο και μόνο ξεριζώνοντας κάποια δέντρα; Και, για να το δούμε και λίγο λογικά, ποιος θα σκεφτόταν ποτέ να κάνει κάτι τέτοιο;

Κάποιοι τοποθετούν την απομάκρυνση των φοινίκων στο τέλος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, όταν η Ελλάδα απελευθερώθηκε από τους Τούρκους. Άλλοι πιστεύουν πως οι φοίνικες εξαφανίστηκαν κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι Ναζί κατέλαβαν τη χώρα και κατέστρεψαν μεγάλο μέρος των υποδομών της. Και υπάρχουν και αυτοί που πιστεύουν πως υπεύθυνη για τον αφανισμό των εξωτικών δέντρων είναι η Χούντα -άλλωστε επί Χούντας άλλαξε και η ονομασία του αγαπημένου καφέ των Ελλήνων και από «τούρκικος» έγινε «ελληνικός», σύμφωνα με τον ιστορικό Γιάννη Παπαδάκη.

Η Khan-Dossos θέλησε να μάθει περισσότερα σχετικά με την ιστορία των αθηναϊκών φοινίκων και κατά πόσο όλα τα παραπάνω είναι ή δεν είναι κομμάτια του μύθου, και έτσι ξεκίνησε να συνεργάζεται με τον Νίκο Θυμάκη, ιδρυτή και πρόεδρο της «Ελληνικής Εταιρείας Φίλων των Φοινικοειδών» (Greek Palm Society). Ο κ. Θυμάκης, ο οποίος είναι γεωπόνος και ειδικός σύμβουλος του Ελληνικού Συνδέσμου Εξαγωγέων Φυτικού Υλικού, σχολιάζει πως δεν είναι απαραίτητο να ξεκινήσεις μια ιστορική βεντέτα για να σκοτώσεις ένα φοίνικα. Η έλλειψη νερού και φροντίδας φτάνουν. «Κάθε φορά που ερευνώ το θέμα» λέει ο Θυμάκης, «ο πραγματικός λόγος για τον αφανισμό των φοινίκων αποδεικνύεται πως είναι περισσότερο πρακτικός παρά συμβολικός».

Ο Νίκος Θυμάκης ήταν και ο πρώτος που ανακάλυψε το κόκκινο σκαθάρι των φοινικοειδών (ένα σκαθάρι στο μέγεθος αντίχειρα που ανοίγει τρύπες στα φύλα του φοίνικα) το 2005 στην Κρήτη και συμμετέχει έκτοτε σε ερευνητικά προγράμματα με το Μπενάκειο Φυτοπαθητικό Ινστιτούτο για την πρόληψη και αντιμετώπισή του. Το κόκκινο σκαθάρι είναι και αυτό που ευθύνεται για τον αφανισμό των φοινίκων, αν και για να είμαστε ειλικρινείς, την τελευταία δεκαετία το βοηθήσαμε αρκετά. Κατά τα φαινόμενα το σκαθάρι ήρθε στη χώρα μας μέσω των φοινίκων που εισάγαμε από την Αφρική για του Ολυμπιακούς Αγώνες το 2004, με αποτέλεσμα όλα τα δέντρα που φυτεύτηκαν τότε να έχουν ξεριζωθεί και όσα υπήρχαν ήδη εδώ να υποφέρουν.

Μετά από όλα όσα έμαθε για τους φοίνικες της Αθήνας, η Navine G. Khan-Dossos ξεκίνησε να δουλεύει πυρετωδώς πάνω σε ένα νέο project. Το «Imagine a Palm Tree...», το οποίο κατάφερε να χρηματοδοτήσει μέσα σε ένα μήνα με τη βοήθεια του GoFundMe, θα είναι μια ολοζώντανη, τεράστια τοιχογραφία που θα καλύπτει τον τελευταίο όροφο του κτηρίου του Μουσείου Μπενάκη στον Κεραμεικό που στεγάζει τις συλλογές Ισλαμικής Τέχνης, ο οποίος στεγάζει και την καφετέρια του μουσείου. Ο όροφος αυτός ήταν κλειστός εδώ και ένα χρόνο -«θύμα» κι αυτός της οικονομικής κρίσης- και στόχος της Khan-Dossos είναι να φέρει ξανά τη ζωή στο χώρο, να ενθαρρύνει το κοινό να τον επισκεφθεί και να μετατρέψει τον όροφο σε ένα μέρος που θα φιλοξενεί διάφορες εκδηλώσεις σχετικά με την ευρωπαϊκή και την ισλαμική τέχνη και τη θέση της Αθήνας ανάμεσα σε αυτούς τους δύο κόσμους, τώρα αλλά και στο παρελθόν.

Τι θα απεικονίζει η γιγαντιαία τοιχογραφία της Khan-Dossos; Μα φοίνικες φυσικά.

Χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες από το AtlasObscura.com

Δημοφιλή