Τον Μάιο του 2015, εν όψει της επιβολής πρόσθετων κυρώσεων από την Ευρωπαϊκή Ένωση εις βάρος της Μόσχας λόγω της μονομερούς προσάρτησης της Κριμαίας, ο αναπληρωτής πρωθυπουργός της Ρωσίας, Ντμίτρι Ρογκόζιν, έκανε την εξής δήλωση: «Και τι πειράζει εάν δεν μας δίνουν βίζες ή μας επιβάλουν κυρώσεις … τα άρματα μάχης δεν χρειάζονται βίζες». Το υπονοούμενο ήταν κάτι περισσότερο από σαφές.
Αν όμως τα άρματα δεν χρειάζονται βίζες, το ίδιο ισχύει κατά μείζονα λόγο και για τα ακροδεξιά κόμματα σε ολόκληρη την Ευρώπη, πολλά από τα οποία μάλιστα γνωρίζουν ιδιαίτερη εκλογική επιτυχία τα τελευταία χρόνια. Τα ακροδεξιά κόμματα δεν χρειάζονται βίζες προκειμένου να λαμβάνουν μέρος σε τοπικές, περιφερειακές, εθνικές ή ευρωπαϊκές εκλογές. Και σίγουρα δεν χρειάζονται βίζες προκειμένου να ενεργούν ως δούρειοι ίπποι της Μόσχας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στα κράτη μέλη της. Αυτοί είναι οι λόγοι για τους οποίους ο Βλαντιμίρ Πούτιν είναι πρόθυμος να αποδεχθεί και προωθεί παρασκηνιακά το σχηματισμό μιας ανεπίσημης συμμαχίας με τα περισσότερα από τα ευρωπαϊκά ακροδεξιά και κατ’ επέκταση ευρωσκεπτικιστικά κόμματα.
Προκειμένου να γίνει κατανοητός ο σχηματισμός αυτής της –φαινομενικά ανίερης– συμμαχίας, υπάρχουν πέντε βασικά στοιχεία που πρέπει αν ληφθούν υπόψη.
Πρώτον, υπάρχει μία ιδεολογική βάση για το σχηματισμό αυτής της συμμαχίας. Ακροδεξιοί πολιτικοί σχηματισμοί σε ολόκληρη την Ευρώπη θέλγονται από τον υπερσυντηρητικό και ημιαυταρχικό τρόπο διακυβέρνησης του Πούτιν. Τον θεωρούν πρότυπο, το οποίο, εάν τους δινόταν η ευκαιρία, θα ήθελαν και εκείνοι να ακολουθήσουν. Αυτό το πρότυπο ταιριάζει με πολλές από τις γενικότερες πεποιθήσεις τους (π.χ. σε σχέση με τα ατομικά δικαιώματα, τα δικαιώματα των μειονοτικών ομάδων, των ομοφυλόφιλων κ.ο.κ.). Και γίνεται αντιληπτό ως μία δυναμική απάντηση σε όλα τα «κακά» που έχουν σωρεύσει στα κράτη της Δύσης η δημοκρατία, ο φιλελευθερισμός και η «υπερβολική» ανεκτικότητα. Με αυτά τα δεδομένα, είναι φυσικό να έλκονται από τον «αποφασιστικό» τρόπο διακυβέρνησης του Πούτιν, τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό (π.χ. στην περίπτωση της Κριμαίας).
Δεύτερον, οι Ευρωπαίοι ακροδεξιοί ηγέτες δεν χάνουν ευκαιρία να συσφίγγουν τις σχέσεις τους με τη Μόσχα, επιδιώκοντας να τις καταστήσουν όσο το δυνατόν πιο θερμές. Επίσημες ή ανεπίσημες συναντήσεις ανάμεσα σε επιφανή στελέχη ακροδεξιών κομμάτων και σε Ρώσους αξιωματούχους είναι φαινόμενο ιδιαίτερα συνηθισμένο. Επιπλέον, ακροδεξιοί και ακραία ευρωσκεπτικιστές πολιτικοί, όπως η Μαρίν Λεπέν και ο Νάιτζελ Φάρατζ, αποτελούν αγαπημένους προσκεκλημένους των κρατικά ελεγχόμενων μέσων μαζικής ενημέρωσης. Επίσης, στελέχη ακροδεξιών κομμάτων προσκαλούνται να συμμετάσχουν σε συνέδρια που πραγματοποιούνται στη Ρωσία και έχουν την ανεπίσημη υποστήριξη του Κρεμλίνου (για παράδειγμα για θέματα προστασίας της οικογένειας και «καταπολέμησης» της ομοφυλοφιλίας ή για θέματα ανάδειξης της γεωπολιτικής σημασίας της Ρωσίας στην ευρύτερη περιφέρειά της). Παράλληλα, μέλη ακροδεξιών κομμάτων από όλη την Ευρώπη προσκαλούνται ως παρατηρητές σε εκλογές και αποσχιστικά δημοψηφίσματα σε περιοχές εκτός ρωσικών συνόρων, οι οποίες είτε διεκδικούνται από τη Ρωσία, είτε εντάσσονται σε μία ευρύτερη ρωσική σφαίρα επιρροής (π.χ. πιο πρόσφατα στην Κριμαία, αλλά και παλαιότερα στην Αμπχαζία και στη Νότια Οσετία): με αυτόν τον τρόπο, το Κρεμλίνο προσπαθεί να εξασφαλίσει ένα φύλλο συκής για τη «διεθνή νομιμοποίηση» των μονομερών ενεργειών του. Τουλάχιστον σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτές οι σχέσεις είναι ακόμα βαθύτερες και δημιουργούν υπόνοιες ακόμα και για κρυφή χρηματοδότηση από την πλευρά της Ρωσίας. Για παράδειγμα, το 2014 αποκαλύφθηκε ότι το Εθνικό Μέτωπο της κ. Λεπέν είχε λάβει δάνειο ύψους 9 εκατομμυρίων δολαρίων από τράπεζα ρωσικών συμφερόντων, ο ιδιοκτήτης της οποίας διατηρεί στενούς δεσμούς με το Κρεμλίνο: ήταν μία σαφής ένδειξη ότι η Μόσχα είναι διατεθειμένη να παράσχει κάτι περισσότερο από απλή ηθική ή πολιτική στήριξη σε ακροδεξιά κόμματα ανά την Ευρώπη.
Τρίτον, σχεδόν όλα τα ευρωπαϊκά ακροδεξιά κόμματα βλέπουν τη Ρωσία ως γεωπολιτική εναλλακτική λύση στην ΕΕ. Τα κόμματα αυτά κάθε άλλο παρά κρύβουν τις ευρωσκεπτικιστικές τους απόψεις, οι οποίες φτάνουν μέχρι τη διάλυση της ΕΕ. Εξάλλου, η εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις εθνικιστικές αντιλήψεις τους σχετικά με την ανάγκη διαφύλαξης της εθνικής κυριαρχίας. Σύμφωνα με την ακροδεξιά ανάλυση, η αποκατάσταση της ρωσικής ισχύος δεν εκλαμβάνεται ως απειλή, αλλά μάλλον ως ευπρόσδεκτη εξέλιξη, η οποία θα αλλάξει δραστικά τις γεωπολιτικές ισορροπίες και ενδεχομένως να διευκολύνει τη διάλυση της ΕΕ. Από την πλευρά του Κρεμλίνου, η αυξανόμενη επιτυχία των ακροδεξιών κομμάτων σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες αποτελεί πλεονέκτημα ως μέσο εσωτερικής αποσταθεροποίησης των κρατών μελών αλλά και συνολικά της ΕΕ. Η επιδίωξη του κ. Πούτιν να καταστήσει τη Ρωσία κυρίαρχη δύναμη στην Ευρασία και να δημιουργήσει ένα είδος περιφερειακής ρωσικής ηγεμονίας, έχει λειτουργήσει ενισχυτικά στην προσπάθεια δημιουργίας στενότερων δεσμών με ακροδεξιά ευρωπαϊκά κόμματα, τα οποία μπορούν να αποδειχθούν χρήσιμα στην επίτευξη αυτών των γεωπολιτικών του στόχων.
Τέταρτον, η ρωσο-ουκρανική διένεξη και το αποσχιστικό δημοψήφισμα στην Κριμαία αποτέλεσαν σημεία καμπής στην ανοιχτή έκφραση των φιλορωσικών τάσεων μεγάλης μερίδας της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς. Τα κόμματα αυτά υποστήριξαν με πάθος τις απόψεις του Κρεμλίνου στο θέμα της Κριμαίας και ήταν εντελώς αντίθετα στην επιβολή κυρώσεων της ΕΕ στη Ρωσία. Δεν είναι ασφαλώς καθόλου συμπτωματικό το γεγονός ότι η μεγάλη πλειοψηφία των διεθνών παρατηρητών στο αποσχιστικό δημοψήφισμα της Κριμαίας ανήκαν σε ακροδεξιά κόμματα από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Εξάλλου, για ορισμένα από αυτά τα κόμματα, το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος και η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία αντιμετωπίστηκαν ως «παράθυρα ευκαιρίας» για την εκδήλωση είτε των αποσχιστικών τους τάσεων, είτε των επεκτατικών τους επιδιώξεων σε βάρος γειτονικών τους κρατών.
Πέμπτον, η αυξανόμενη εκλογική επιτυχία ακροδεξιών κομμάτων σε πολλές χώρες της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων και των ευρωεκλογών του Μαΐου του 2014, έχει καταστήσει ακόμα σημαντικότερο το ρόλο αυτών των κομμάτων ως δυνητικών μοχλών ρωσικής πίεσης στο εσωτερικό της ΕΕ. Σε κάποιες περιπτώσεις, τα ακροδεξιά κόμματα μπορούν να ασκούν πίεση στις κυβερνήσεις των κρατών τους με σκοπό την υιοθέτηση φιλικότερης στάσης έναντι της Μόσχας σε μια σειρά από ζητήματα. Για παράδειγμα, έχουν κατ’ επανάληψη εκφραστεί εναντίον της επιβολής κυρώσεων στη Ρωσία λόγω της προσάρτησης της Κριμαίας. Παρά το γεγονός ότι ακόμα δεν διαθέτουν την αριθμητική ισχύ, αλλά και τη συνοχή σε ευρωπαϊκό επίπεδο, προκειμένου να αλλάξουν δραστικά κάποιες από τις πολιτικές της ΕΕ μέσω αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, είναι σε θέση να εκπέμπουν το ευρωσκεπτικτιστικό και φιλορωσικό τους μήνυμα στις Βρυξέλλες και στο Στρασβούργο: τον Σεπτέμβριο του 2014 η Συμφωνία Σύνδεσης ΕΕ-Ουκρανίας ήρθε προς κύρωση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο· πράγματι κυρώθηκε με 535 ψήφους υπέρ, 127 κατά και 35 αποχές, αλλά –όχι τυχαία– το σύνολο των ακροδεξιών κομμάτων ψήφισαν κατά.
Τι μέλλει γενέσθαι; Αυτή η «ανίερη συμμαχία» ανάμεσα στη Μόσχα και σε ακροδεξιά κόμματα από όλη την Ευρώπη θα συνεχιστεί ή είναι απλά συγκυριακή; Το πιθανότερο είναι ότι, τουλάχιστον στο προβλέψιμο μέλλον, τα περισσότερα από τα ακροδεξιά κόμματα της Ευρώπης θα εξακολουθήσουν να επιδιώκουν τη διατήρηση στενών σχέσεων με το Ρωσία. Και αντίστροφα, το Κρεμλίνο δεν θα πάψει να αντιμετωπίζει αυτά τα κόμματα ως δυνητικά χρήσιμους συμμάχους στην προσπάθεια αποσταθεροποίησης της ΕΕ, αλλά και ευρύτερα της Δύσης. Η συμμαχία δεν είναι επίσημη, αλλά επειδή βασίζεται στην ύπαρξη κοινών συμφερόντων, κατά πάσα βεβαιότητα δεν θα πάψει να υφίσταται – ίσως ακόμα και να επεκταθεί περαιτέρω. Αντί για άρματα μάχης, η ρωσική κυβέρνηση είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσει δούρειους ίππους προκειμένου να δημιουργήσει εσωτερικά προβλήματα στην ΕΕ και στο ΝΑΤΟ. Εξάλλου, οι δούρειοι ίπποι κοστίζουν λιγότερο, ενώ κάποιες φορές αποδεικνύονται εξίσου –αν όχι περισσότερο– αποτελεσματικοί. Η γνώση της ελληνικής μυθολογίας σίγουρα βοηθά.
* Οι απόψεις που αναλύονται στο παρόν άρθρο, αναπτύσσονται εκτενέστερα στο βιβλίο του συγγραφέα με τίτλο An Unholy Alliance: The European Far Right and Putin’s Russia (Brussels: Wilfried Martens Centre for European Studies, 2015, https://www.martenscentre.eu/sites/default/files/publication-files/far-right-political-parties-in-europe-and-putins-russia.pdf).